In en rond Hasselt zijn al honderden jaren steenbakkers en pannenbakkers actief. Het is evenwel niet eenvoudig om een lijst op te stellen van de concrete locaties en de namen van de betrokken eigenaars en ambachtslui. Toch doen we een poging.
In dit overzicht bespreken de pannenbakkers en steenbakkers in de 19de eeuw in Hasselt, dus zonder Kortessem (fusie sinds 2025). Overigens zijn er geen permanente steenbakkerijen of panovens bekend voor Kuringen, Stevoort, Stokrooi, Kermt en Spalbeek.
Veel algemene bronnen
Voor de 19de en het begin van de 20ste eeuw beschikken we voor Hasselt over verschillende algemene bronnen. Over
de verguningen uit de Nederlandse tijd,
de Inventaris voor het primitief kadaster,
de Nijverheidstellingen en
de Almanakken hadden we het al eerder. Verder zijn er nog de kaart van Vandermaelen en een aantal krantenberichten (ook met dank aan Jos Sterk).
Dat levert een hele lijst met namen van eigenaars en ambachtslui op én soms de namen van plekken waar deze bedrijfjes actief zijn geweest.
Jammer genoeg kunnen we tot nu toe weinig steenbakkerijen of pannenovens tot op perceelsniveau lokaliseren. Daarvoor moeten we op zoek gaan naar documenten (vergunningen, kadastrale gegevens...) waarin we heel concrete beschrijvingen of de kadasternummers kunnen terugvinden...
Steeds dezelfde omgeving
Ook al kennen we tot nu toe vooral 'vage' locaties, toch komen we altijd op dezelfde plekken terecht. Reeds in de Late-Middeleeuwen waren op sommige van deze locaties steenbakkers actief!
Het gaat om een gebied in de buurt van de Oude Luikerbaan (Helbeek), een gebied tussen Hellebeemden, Trekschuren en de Luikersteenweg in Rapertingen (Hollands Veld), twee zones in Runkst (Dormael, Oude Maasstraat) en een locatie in Sint-Lambrechts-Herk (Schoonwinkel, Kattendans...).
 |
| Kaart Vandermaelen (1846-1854) met de locaties waar steen-en pannenbakkers actief waren in de 18de en 19de eeuw. |
Dit zijn de namen (en de plekken)
Uit de verschillende bronnen kunnen we volgend overzicht samenstellen:
- Onbekende eigenaar
(Kaartenboek Petrus Vanpaesschen: 1782)
(Over perceel 951: 'met een deel van een steenbakkerij gelegen tegen de Boekstraat'.
Steenbakkerij in gebied Dormael
Runkst, Boekstraat
- Onbekende eigenaar
(Kaartenboek Petrus Vanpaesschen: 1782)
(O.m. perceel 1039 waar 'leem' uitgegraven werd of waar stenen werden gebakken)
Ook vermeld als 'Briqueterie' op kaart Vandermaelen 1846-1854.
Hasselt, Oude Luikerbaan
- Onbekende eigenaar
(Reus De Langeman gebouwd in een pannenbakkerij in Runkst: 1810)
'entre le Boomkens- et le Fonteinstraat'
Runkst, tussen Boomkensstraat en Fonteinstraat
- Thoelen G.
(Vergunningen Nederlandse periode: 1828)
- Wilsens J.G.
(Vergunningen Nederlandse periode: 1828)
(Almanak: 1833, 1851, 1854, 1857, 1860)
'fabricants de briques et pannes'
Hasselt, Lombardstraat 225
- Maris J.
(Almanak: 1833)
'fabricants de briques et pannes'
- Poutrain L.
(Almanak: 1833)
'fabricants de briques et pannes'
- Depotesta Delheid Karel Louis, rentenier, Luik
(Inventaris primitief kadaster: 1840)
Runkst, Oude Maasstraat (kadasterperceel:
F 913 (oud))
Deze oven zou volgens krantenberichten uitgebaat zijn door Moons en Simons,
later door Quintiens.
- De Cecil Karel en consoorten, Baron-rentenier, Sint-Lambrechts-Herk
(Inventaris primitief kadaster: 1840)
Sint-Lambrechts-Herk (Schoonwinkel), Panovenstraat (kadasterperceel: C 127 (oud))
Op Hasel lezen we: 'Baron de Cecil en J. de Luesemans verkochten in 1857
op
Schoonwinkelhoven een pannenbakkerij, twee ovens, twee droogplaatsen,
een werkhuis en enige percelen grond.'
- Dortangs (J.J.H.)
(Almanak: 1851, 1854, 1857 (weduwe), 1860, 1866)
'fabricants de briques et pannes'
Hasselt, Botermarkt 141
(De Onafhankelijke, 19de eeeuw)
"kareelbakkerij, Luikersteenweg"
- De Luesemans
(Almanak: 1851)
'fabricants de briques et pannes'
Hasselt, Luikersteenweg 7
- Halleux
(Almanak: 1851)
'fabricants de briques et pannes'
Hasselt, Hoogstraat 198
- Sottiaux J.
'fabricants de briques et pannes'
(Almanak: 1857, 1860)
- Duys Elisabeth , weduwe van Milis Pieter Frederik (1801-1865)
(krant: 1868)
'De weduwe
van de drukker had een kareelbakkerij buiten de Luikerpoort'
- de Corswarem
(krant: 1877)
'De panoven van de Corswarem lag in de Hel'
- Martens
(krant: 1880)
'Nieuwe steenbakkerij Martens in de Kattendans in Sint-Lambrechts-Herk'
- Ghuys Victor
(krant: 1882)
'Steenbakkerij op
de Luikersteenweg'
Hasselt, Kuringersteenweg 180
- Vanbongaerde
(krant: 1882)
'Failliet
karelenbakker Vanbongaerde in Sint-Lambrechts-Herk, in de Kattendans
op zaterdag 1 april om 10
uur verkocht deurwaarder Haesen 2 stoomovens en
plusminus 300.000 karelen, 2
karren, kruiwagens'
- Buckelberghs Henricus
(De Onafhankelijke, 19de eeuw)
'panoven, Trekschuren'
(krant, 19de eeuw)
'Te koop op de
Panhoven in de Hel van Henricus Buekelberghs 1 paard en 2 koeien'
- Claesen Jean Baptiste
(De Onafhankelijke, 19de eeuw)
'karelen te koop aan zijn hoven in Rapertingen tegen de Luikersteenweg'
- Rooten Joseph (1829-1888)
(krant, 19de eeuw)
'kareelbakker op het
Hollandsveld op het land van Nolens-Frederix'
Geologische logica
De ligging van deze steenbakkerijen en pannenovens in het zuiden van Hasselt is geen toeval. Bruikbare kleilagen zijn in die omgeving het gemakkelijkst te ontginnen. Dat blijkt uit de geologische kaart met de ligging van de kleilaag van Rupeliaanse (of Boomse) klei. Deze kleilaag is in Midden-Limburg overal aanwezig en strekt zich uit van west naar oost. De laag helt af van zuid (blauw) naar noord (rood). Enkel waar de kleilaag kort aan de oppervlakte zit (blauw, diepte van 0 tot 10 meter) kon die gemakkelijk ontgonnen worden.
Leem werd in Hasselt niet gebruikt. De leemlaag is maar beschikbaar ten zuiden van Alken...
 |
| Voorkomen Boomse klei op het grondgebied van de stad Hasselt (bron: Databank Ondergrond Vlaanderen) |
