Steenbakkerijen op Open Monumentendag 2022

Tijdens Open Monumentendag 2022 is er weer interessant steenbakkerserfgoed te bezoeken. Niet in Limburg dit jaar. Hopelijk wel opnieuw in 2023!

Steenbakkerij Hove

In Ninove kan je terecht bij Steenbakkerij Hove. Dit is de laatste Vlaamse (Belgische?) ringoven die nog met steenkool gestookt wordt. We schreven al eerder over dit unieke familiebedrijf.
Het is evenwel niet de laatste actieve ringoven. In Limburg zijn er ook nog in gebruik in Maaseik en in Membruggen (Riemst). Beide werden aangepast om met gas gestookt te worden.

Stenen bakken in Cambodja en Rumst

Uiteraard kan je ook weer op bezoek in Museum Rupelklei Terhagen (Rumst). Daar loopt tijdens Open Monumentendag ook de expo ‘Kleiontginning in Cambodja en Rumst’. Begin vorige eeuw voerde men in Belgische steenbakkerijen immers dezelfde strijd die nu in Cambodja actueel is.

Nieuw: 'Brik Boom'!

De interessantste place-to-be is echter de voormalige steenbakkerij Verstrepen in Boom! Daar opent op zondag 11 september het nieuwe bezoekerscentrum Brik Boom in de voormalige steenbakkerij Verstrepen voor het eerst haar deuren. Het vroegere Ecomuseum en Archief voor de Boomse Baksteen (Emabb) zit in een nieuw kleedje en dat kan je gaan ontdekken tussen 10 en 18uur. De grote ringoven uit 1925 herbergt een bezoekerscentrum waarin het verhaal van klei tot baksteen is te zien door de ogen van de arbeiders toen. Je kan ook een kijkje nemen in de schoorsteen, arbeidershuisjes of schrijnwerkerij. Dat laatste vakwerkgebouw is herbestemd tot toeristisch infopunt dat je warm maakt om het steenbakkersgehucht Noeveren, Boom en de ganse Rupelstreek te verkennen.

Veel plezier tijdens Open Monumentendag 2022!

Het nieuwe bezoekerscentrum Brik Boom, voormalige steenbakkerij Verstrepen (Foto: EMABB)

 

Op bezoek bij Steenfabriek De Werklust in Losser!

Ringoven van Steenfabriek De Werklust in Losser

In augustus waren we enkele dagen op vakantie in Twente (Nederland) en konden we op bezoek bij Steenfabriek De Werklust in Losser (in de buurt van Enschede). Eindelijk, want we waren in 2014 al eens in de buurt geweest, maar toen waren we daar in het vroege voorjaar en was de prachtige museumsite nog niet geopend.

Unieke steenbakkerij

Deze steenbakkerij is redelijk uniek omdat alles er nog bijligt zoals het bedrijf in 1995 de deuren sloot: de ringoven uit 1928, de 5 droogloodsen, productiehal, smalspoorlijn, kleigroeve met excavator... Op dat moment was deze steenfabriek ook al een beetje levend erfgoed. Er waren in de jaren '90 van vorige eeuw in Nederland nog amper ringovens in bedrijf (op steenkool!) en al helemaal geen steenbakkerijen waar er nog semi-handmatig bakstenen werden gemaakt en natuurlijk gedroogd. Er was dus nog steeds een zogenaamde seizoensproductie waarbij in het zomerseizoen stenen werden geproduceerd en in de winter gebakken. De jaarproductie bedroeg zo'n 1 miljoen stenen. De hele site is sinds 1999 beschermd als Nederlands rijksmonument.

-
In België bestaat er met Steenbakkerij Hove in Ninove nog één analoge situatie, ook daar werkt men nog met een nog ringoven met steenkool gestookt en in seizoensproductie. Ook de jaarlijkse productie is met ongeveer 800 000 bakstenen vergelijkbaar. De vraag is overigens hoe lang Steenbakkerij Hove nog actief kan blijven...  
-

Na de sluiting van Steenfabriek De Werklust in 1995 kwam de site in handen van de gemeente Losser die vanaf 2001 investeerde in een (gedeeltelijke) restauratie. Vanaf 2003 was de steenfabriek als museum te bezoeken.  De gemeente droeg in 2017 de hele site over aan de Stichting Boei. Deze organisatie is een beetje vergelijkbaar met Herita in Vlaanderen voor wat het beheer en uitbating van monumenten betreft. De klemtoon bij de Stichting Boei ligt vooral op industrieel erfgoed. Ze hanteren verschillende vormen van financiering en laten bedrijven mee investeren in hun patrimonium. De voorbije jaren werd verder gewerkt aan de restauratie en het behoud van ringoven en de 45 meter hoge schouw.

De site van de steenfabriek wordt uitgebaat door Stichting Steenfabriek De Werklust die de site huurt van de stichting Boei. De uitbating gebeurt volledig met vrijwilligers. Dat is niet vanzelfsprekend. Men moet voortdurend nieuwe mensen zoeken en opleiden. De Stichting organiseert met de vrijwilligersgroep nog een aantal nevenactiviteiten om bezoekers aan te trekken en aan de nodige inkomsten te geraken. Zo kunnen er feesten doorgaan, kan men er aan boerengolf doen en is er elk jaar een grote kerstmarkt waarbij de gigantische verzameling kerstmannen één van de attracties is... Wij waren even sprakeloos...

Persoonlijke rondleiding

We kregen een persoonlijke rondleiding van een vriendelijke gids. Het was een erg warme dag en allicht was het er daarom erg rustig. Eerst dronken we nog een glas in de origineel ingerichte onthaalruimte. Een glazen constructie werd over een gedeelte van een droogloods gebouwd waarbij de oorspronkelijke structuur binnen behouden bleef. 

Onze gids vertelde over de geschiedenis van het bedrijf, over de bewaarde installaties en machines en vertelde ook de kleine verhalen en leuke anekdotes die je niet in de officiële publicaties terugvindt.

In de omgeving van Losser waren er in de 19de eeuw heel wat veldovens actief. Ook op het terrein van de huidige steenbakkerij werd in 1895 een steenbakkerij met veldoven gestart. Die werd in 1898 overgenomen door een Duits ondernemer Lindebaum (de Duitse grens is vlakbij). Na zijn faillissement konden de gebroeders Osse in 1923 de steenbakkerij kopen. Zij bouwden in 1926 de ringoven. Zoals nogal wat steenbakkers waren het ondernemers die zochten naar nieuwe systemen en technieken, maar later hielden ze erg lang vast aan de eigen (achterhaalde?) manier van werken. 

Heel veel later, in 1985 nam ondernemer Damer het bedrijf over. Volgens onze gids was dit de echtgenoot van de huishoudster van de familie Osse en helemaal geen steenbakker. Door onkunde kreeg hij binnen de kortste keren problemen met zijn milieuvergunning en verknoeide hij ook nog eens de ringoven door het gebruik van goedkope steenkool met een veel te hoog zwavelgehalte. Het bedrijf moest uiteindelijk sluiten in 1995.

Complete productie-installatie

Er werden in de fabriek enkel bakstenen gebakken omwille van de specifieke kleisoort die niet geschikt was om pannen te bakken (het gaat om zgn. keileem tijdens de voorlaatste ijstijd, zo'n 130.000 jaar geleden, het Weichselien, verplaatst door het landijs, afkomstig van Eocene zee-afzettingen ten noorden van het gebied). De klei werd eerst met de hand, later met een excavator uit de groeve gehaald en met wagentjes op een smalspoor getrokken door paarden, later door een diesellocomotief, naar de productiehal gebracht.

De aanwezige installatie is nog erg compleet. De machinaal voorbereide klei (met bijmenging van kalk) werd via een strengpers verwerkt en op maat in hompen gesneden. Die werden met zagemeel bestrooid en met de hand in de vormen gegooid zodat het in feite handgevormde stenen waren. Vervolgens werden de stenen (6 per vorm) op planken omgekiept en die gingen via een kabelsysteem naar de droogloodsen waar ze met de hand werden ingezet. Na het drogen gingen de stenen naar de ringoven om gebakken te worden. Dat gebeurde alleen in de herfst en winterperiode. Blijkbaar werd ooit geëxperimenteerd met kunstmatige droging met restwarmte van de ringoven, maar dit systeem bleek niet goed te werken.
De gebakken stenen zagen er ruw uit en kregen de toepasselijke naam Osse-stenen. Ze waren erg geliefd in de streek en er werden blijkbaar hoge prijzen voor betaald.

Het is een unieke site door de combinatie van de bewaarde gebouwen, de machines en de groeve met smalspoor. Hopelijk kan door restauratie het geheel bewaard blijven in een aanvaardbare toestand. Het was duidelijk dat dit een grote uitdaging zal blijven en veel tijd en middelen zal vragen.

En voor de liefhebbers: je kan ook een ritje maken met het smalspoor-treintje tot aan de oude groeve en terug!

Op de foto met onze vriendelijke gids bij een van de vijf droogloodsen van het bedrijf

 

Tunneloven Francart was klaar in 1916!

We hadden er een tijdje op gewacht, maar eindelijk kregen we een antwoord van 'het kadaster' op onze vraag in verband met de tunneloven van de familie Francart.

"Wij hebben de opzoeking uitgevoerd en uit onze documentatie blijkt dat de tunneloven in 1916 gebouwd werd. De bouw van de oven staat weergegeven op schets 7 van 1916 (Tongeren 1 - sectie A, 236E). Indien u deze schets wilt bekomen, dient u hiervoor een uittreksel aan te vragen."

Dit is belangrijke informatie voor ons onderzoek naar de bouwgeschiedenis van de tunneloven van Henri Francart!

De eerste tunneloven in België

Eerst twijfelden we nog of de tunneloven van de Tongerse pannenfabriek Onze-Lieve-Vrouw wel de eerste kon zijn die in België werd gebouwd. Het belangrijkste bewijsstuk was een oud fotoalbum dat in de familie Francart bewaard bleef. Volgens de notities bij de foto's werd met de bouw van de tunneloven gestart in 1913, vlak voor de Eerste Wereldoorlog. Het was Henri Francart die de tunneloven bouwde. Tijdens de oorlog lag het bedrijf zo goed als stil en ging de familie op de vlucht naar Engeland. De tunneloven werd pas na de oorlog, in 1922, definitief afgewerkt en in gebruik genomen.

Tot nu toe hadden we enkel het familiealbum en de mondelinge informatie als bron voor de datering van de tunneloven. Nu bevestigt de melding van het kadaster over "schets 7 van 1916" dat de oven inderdaad vlak voor de Eerste Wereldoorlog werd gebouwd en kort erna in gebruik werd genomen. Dat gebeurde in 1922 volgens het familiealbum.

Zo zijn we steeds zekerder van de bouwperiode van de tunneloven en wordt het overduidelijk dat de oven van Henri Francart de eerste was die in België gebruikt werd voor het bakken van grofkeramiek zoals dakpannen een bakstenen!

 

Het verhaal van de familie Francart en hun steenbakkerij(en) is een uniek verhaal. Je kan ons uitgebreide artikel dat verscheen in december 2021 in de Tongerse Annalen lezen via deze link.

Bouw van de tunneloven in 1913 (familiearchief Francart)

Hasselts keramiek in Blankenberge

Deze zomer probeerde het Hasseltse stadsmuseum Stadsmus inwoners van Hasselt (en andere) te interesseren voor de Hasseltse geschiedenis en voor leuke weetjes die daarmee te maken hebben. Ik vond het een sympathieke campagne, vooral omdat er ook een beetje keramiek aan bod kwam.

Een van de opvallende affiches was namelijk deze: "Waarom je in Blankenberge een zee van Hasseltse keramiek vindt?"

Uiteraard is dit een verwijzing naar de prachtige keramiek (en in dit geval vooral de tegeltableaus) die in Hasselt werden gemaakt door de Hasseltse keramiekfabriek "Céramiques Décoratives de Hasselt", die tot in 1954 bestond.

Succes aan de Belgische kust

De groei en het succes van de Hasseltse fabriek is sterk verweven met het ontstaan van het kusttoerisme in België en de daaraan verbonden bouw van een groot aantal villa’s, pensions en hotels. Hierdoor ontstaat er een grote vraag naar geëmailleerde en decoratieve gevelbekleding. De Hasseltse fabriek verwerft een flink marktaandeel dankzij de goede publiciteit bij de architecten en de uitbouw van een netwerk van agentschappen. In vele art-nouveaugevels aan de Belgische kust zijn haar mooie tegeltableaus nog steeds getuige van de kwalitatieve producten en het vakmanschap van de Hasseltse fabriek. Vooral in Blankenberge bleven heel wat decoraties bewaard.

Prachtig tegeltableau op een gevel in Blankenberge (Foto: Vriendenkring Stadsgidsen Blankenberge)

 

Meer info en foto's zijn te vinden op een website van de Vriendenkring Stadsgidsen Blankenberge.