In het artikel, dat we schreven samen met twee neven met dezelfde naam, Jean-Marie Francart uit Tongeren en Jean-Marie Francart uit Eischen (Luxemburg), beide afstammelingen van Sylvain Francart, beschrijven we een groot stuk familiegeschiedenis en daaraan gekoppeld de geschiedenis van de keramische bedrijven van de familie in Beerse en Tongeren. Het artikel telt 24 pagina's en is geïllustreerd met enkele prachtige foto's uit het familiearchief. Het is een interessant verhaal van een gedreven ondernemersfamilie met hun unieke bedrijven.
Op basis van onmisbare informatie van de familie en veel opzoekwerk kon dit verhaal geschreven worden. Maar er blijft nog veel te ontdekken. En een recente vondst van Willem Driesen toont aan dat er allicht ook nog heel wat folders en brochures van het Tongerse bedrijf bestaan die wachten om op gevist te worden uit een of ander archief of gevonden te worden op een of andere zolder...
We bedanken graag het Tongers genootschap en de mensen van het Tongerse stadsarchief voor de fijne samenwerking en de publicatie van ons artikel.
Constant Kumpen, de oprichter van het Hasseltse bedrijf Keramo,
begon zijn carrière in een kleine draineerbuizenfabriek in Wijer.
Volgens veel (officiële) bronnen startte hij dit bedrijfje in 1945. In een krantenartikel uit 1973, geschreven naar aanleiding van zijn
overlijden, staat echter te lezen dat zijn ouders in 1941 een klein fabriekje van draineerbuizen overnamen. Dit bedrijfje bestond dus al eerder en lag op de grens van Wijer en Stevoort achter het kasteel van Wijer.
Tot nu toe vonden we geen enkele afbeelding van het bedrijf, enkel de aanduiding op de stafkaart van 1939 (zichtbaar is een lange droogloods en een klein vierkant gebouw: de oven?).
De pannen- en buizenfabriek op de kaart van 1939 bovenaan, onderaan het kasteel van Wijer.
Luchtfoto
Op de website van het erfgoedproject 'Onder de radar', waarover we al eerder schreven, vonden we een hele mooie luchtfoto. Op deze foto uit 1945 is een bedrijf te zien dat heel wat groter is dan de aanduidingen op de stafkaarten deden vermoeden. We zien heel wat droogloodsen naast elkaar. Het is niet duidelijk of er een grote oven of een hoge schouw aanwezig is.
Luchtfoto uit 1945 met het bedrijf bovenaan in het midden. Kasteel Wijer linksonder.
Luchtfoto uit 1945, detail (Foto: Onder de radar).
We wensen jullie graag een nieuw jaar met een goede gezondheid, vol interessante ontdekkingen en fijne ontmoetingen! We hopen dat we hier regelmatig nieuwe verhalen kunnen vertellen en dat we zo een beetje kunnen bijdragen aan de kennis over de pannenfabrieken en steenbakkerijen in onze provincie en daarbuiten! Een fijn 2022! - Patrick Boucneau
Willem Driesen uit Sint-Truiden bezorgde ons (en jullie) nog een mooi kerstcadeau (Nog eens bedankt, Willem!). Bij het inventariseren van het archief van Sint-Truidens architect Moers (+1940) vond hij een paar folders van de Tuileries et Briqueteries Notre-Dame in Tongeren.
Eén van de folders 'Applications de sous-toiture Tongria - Système Francart des Tuileries et Briqueteries Notre Dame Tongres' bevat een prachtige 'uitklapplaat' van dit industriële bouwsysteem. De afbeelding toont hoe de keramische elementen van verschillende afmetingen in combinatie met stalen elementen gebruikt worden voor de constructie van industriële daken.
Er zijn weinig industriële gebouwen bewaard gebleven waar dit bouwsysteem ook zichtbaar is. Een van de gebouwen waar je een dergelijk systeem kan toegepast zien, is Kringloopwinkel Okazi in Hasselt. Momenteel weten we niet zeker of het over het systeem Francart gaat, maar het lijkt er in elk geval sterk op.
Destijds hadden zowel parochies als ambachten en beroepen een patroonheilige. Zo ook de steenbakkers en de pannenbakkers. Maar om welke heilige ging het? En hadden de pannenbakkers en steenbakkers wel dezelfde heilige?
Vincentius van Zaragosa
Eén of andere Vincentius?
In de overzichten van heiligen vind je meestal dat de Spaanse heilige Vincentius van Valencia (of Zaragoza) patroonheilige is van de rietdekkers en dakpanfabrikanten. Deze Vincentius zou gestorven zijn in 304. Zijn feestdag is 22 januari. Waarom hij precies patroonheilige is van de pannenbakkers is onduidelijk. Maar er is ook nog een andere Vincentius, nl. Vincentius Ferrer. Deze heilige stierf in 1419 in Vannes (Fr). Hij was toevallig ook afkomstig van Valencia. Hij is patroonheilige van Valencia en ook van de huizenbouwers, dakdekkers, dakpanfabrikanten, houtbewerkers, loodgieters.
De pannenbakkers hadden dus de keuze uit twee heiligen met dezelfde naam. Zou dit in de sector bekend geweest zijn? En blijkbaar waren deze heiligen ook geen patroonheilige van de steenbakkers.
Of is het Sint-Pieter?
Het lijkt dat de steenbakkers een andere patroonheilige hadden: Sint-Pieter, of de heilige apostel Petrus. Zelfs vandaag de dag nog wordt de feestdag van Sint-Pieter, 29 juni, in sommige steenbakkerijen gevierd. In veel verhalen en teksten wordt verwezen naar de feestelijkheden tijdens de naamdag van Sint-Pieter: "Zeker op de feestdag van Sinte Pieter, de patroonheilige van de steenbakkers, vloeide de jenever en het bier rijkelijk!"
Het lijkt er dus sterk op dat de pannenbakkers en de steenbakkers een andere patroonheilige hadden. Soms hadden bedrijven een eigen beschermheilige die ook in de bedrijfsnaam voorkwam zoals bij Tuileries et Briqueries Notre-Dame in Tongeren ofTuileries en Briqueteries St.-Joseph in Beerse.
Welke heiligen in de Limburgse steenbakkerijen zoal gevierd werden en hoe dat dan moest in bedrijven waar men zowel stenen als pannen bakte is niet duidelijk...
Onlangs kon ik online een mooie aankoop doen: een aandeel van het bedrijf Briqueteries de l'Yzer. Dit bedrijf heeft op het eerste zicht weinig met de Limburgse steenbakkerijen te maken, toch is er een (kleine) link.
Over deze steenbakkerij is weinig informatie te vinden. We gingen op zoek en brengen hier alvast een stukje van het verhaal.
Wederopbouw
Het bedrijf Briqueteries de l'Yzer werd vlak na de de Eerste Wereldoorlog, in 1919, opgericht in het kader van de heropbouw van de Westhoek. We schreven daarover al eerder een stukje. Voor die heropbouw van de stukgeschoten dorpen en steden in de frontzone waren heel veel bakstenen nodig: naar schatting 6 miljard! Baksteenbedrijven uit het hele land produceerden dus niet alleen voor de heropbouw in de eigen regio maar ook voor de heropbouw van de Westhoek. In die context werden ook enkele Limburgse bedrijven opgericht, onder meer Nelissen(1921) en Vandersanden (1925).
Onduidelijke geschiedenis
Het bedrijf, S.A. Briqueteries de l'Yzer, met sociale zetel in Veurne, werd opgericht op 14 maart 1919 met een startkapitaal van 1.500.000 frank, verdeeld over 3000 aandelen van 500 frank. Bedrijfsleider was Hippolyte De Wit. De tekst op achterzijde van het aandeel geeft ons wat meer informatie over het bedrijf (de oprichtingsakte in het Staatsblad vonden we nog niet terug). De bedoeling was blijkbaar om in de regio van de Westhoek verschillende steenbakkerijen, pannenfabrieken en aanverwante bedrijven op te richten. Oprichter Hippolyte De Wit brengt bij de oprichting een aantal terreinen en concessies in die gelegen zijn in de omgeving van Nieuwpoort, Diksmuide, Ieper en Nieuwkerke (Heuvelland). Het was de bedoeling om op al deze plaatsen een steenbakkerij op te richten. Hij beschikt blijkbaar bij de oprichting ook reeds over de nodige contracten en licenties.
Er zouden binnen de onderneming in het totaal 8 steenbakkerijen actief zijn geweest. Een van de steenbakkerijen werd gebouwd in Veurne, ten oosten van het station, daar waren al eerder steenbakkers actief. De huidige Brikkerijstraat verwijst naar die locatie. De kleiontginning zorgde er voor grote putten die later door de Veurnse suikerfabriek als bezinkingsbekkens werden gebruikt. Ook in Pollinkhove had de firma een steenbakkerij waar de typische gele bakstenen gebakken werden. Over andere locaties vonden we tot nu toe geen informatie.
De onderneming kende door de wederopbouw vermoedelijk een sterke start en investeerde op de verschillende locaties in nieuwe steenbakkerijen. Toch ging het snel fout. Al in november 1924 werd het faillissement uitgesproken. Er was een verband met de Banque de l'Yzer, een belangrijk aandeelhouder van het bedrijf, die blijkbaar al die investeringen financierde, en hierdoor eveneens in faling ging.
Krantenknipsel 29 november 1924
Het is onduidelijk wat er na het faillissement precies gebeurde en welke steenbakkerijen van de groep werden verder gezet. Daarover vonden we voorlopig geen informatie. De steenbakkerij in Veurne bleef in elk geval actief tot na de Tweede Wereldoorlog.
Sociale woningbouw
Bedrijfsleider Hippolyte De Wit lag mee aan de basis van de sociale woningbouw in
Veurne en de oprichting van de sociale huisvestingsmaatschappij Habitations à Bon Marché de Furnes S.A.
(later de Veurnse Bouwmaatschappij). Tussen 1921 en 1925 bouwde deze maatschappij een eerste grote wijk van 154 woningen, die de aanzet zou
betekenen voor de Veurnse wijk Nieuwstad. Ook dit kaderde in de woningproblematiek na de Eerste
Wereldoorlog in de zwaar verwoeste Westhoek. De belangrijkste
aandeelhouders van de huisvestingsmaatschappij waren de nv's Yzer Entreprises et Constructions en Briqueteries de l’Yser. Beide ondernemingen werden bestuurd door Hippolyte De Wit. De steenbakkerij van Veurne leverde (uiteraard) ook de bouwmaterialen voor deze wijk. Wat de gevolgen waren van het faillissement van de Briqueteries is niet duidelijk...
Elektriciteitscentrale
In 1922 werd een van de gebouwen van de Veurnse steenbakkerij verbouwd tot elektriciteitscentrale. Het gebouw bestaat nog steeds en stond jaren lang leeg. Recent werd aangekondigd dat het verbouwd wordt naar appartementen met behoud van de voorgevel van het oude gebouw (zie: residentie Volta)
Op een veilingsite vonden we een mooie reclamekaart van Steenbakkerij Nelissen verzonden in 1937. Ze was wel wat beschadigd en er zaten gaatjes in van een perforator. Na wat 'fotoshoppen' zag ze er weer uit als nieuw.
Op de foto zien we het bedrijf van Alfons Nelissen-Haesen met opvallend veel droogloodsen en de grote ringoven. Links zien we de opslag van de leem. Links onderaan in een kleine afbeelding zien staat waarschijnlijk de woning van de directeur. Tot aan de bouw van de tunneloven en de droogkamers in de jaren '60 bleef dat allicht het uitzicht van het bedrijf.
