Onder de radar... pannenfabrieken!

Het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE) startte met een nieuw participatief project rond Wereldoorlog II. Hiervoor maken ze gebruik van unieke luchtfoto's.

In 2019 ontdekte het team van Wouter Gheyle, Universiteit Gent, een unieke reeks luchtfoto’s uit WO II in het Amerikaans Nationaal Archief (NARA). 810 Duitse en Amerikaanse luchtfoto’s werden zorgvuldig gedigitaliseerd en gegeorefereerd. Samen dekken de foto’s het volledige Limburgse grondgebied en geven ze een beeld van de provincie in haar toenmalige vorm. Je kan het project terugvinden op www.onderderadar.be.

Uiteraard is dat een erg interessante bron én een geweldige kans om ook naar pannenfabrieken en steenbakkerijen op zoek te gaan. Een eerste snelle zoektocht leverde alvast enkele mooie beelden op. De Duitse luchtfoto's zijn erg gedetailleerd. Sommige zijn wat donker. De Amerikaanse moeten we nog bekijken... 

Hier een voorbeeldje:  Steenbakkerij Eyben in Maaswinkel (Maasmechelen). Het bedrijf is op dat moment erg uitgebreid. De grote oppervlakte droogloodsen valt erg op!

Vlakbij stortte begin 1940 een vliegtuig neer waarvan de piloot blijkbaar geheime aanvalsplannen in zijn bezit had. Bijna had de tweede wereldoorlog er anders uitgezien... 

Een prachtige nieuwe bron van informatie! Hopelijk vinden we nog meer interessante luchtbeelden!

Bedankt PCCE!

Het blijft in de familie: Steenbakkerij Nelissen

Op de Limburgse regionale televisie TVL startte een nieuwe reeks over Limburgse familiebedrijven. Deze week kwam Steenbakkerij Nelissen uit Lanaken aan bod. Hier kan je de korte trailer bekijken. 

Hier kan je nu ook de volledige aflevering online bekijken.

Zes miljard bakstenen voor de heropbouw na de Eerste Wereldoorlog

Na de Eerste Wereldoorlog was er over het hele land veel schade en lag de Westhoek in puin. In 1919 kon er gestart worden met de wederopbouw. De Dienst der Verwoeste Gewesten was een van de grote spelers bij de organisatie van de wederopbouw. In tien jaar tijd werd de meeste oorlogsschade hersteld. 

Ook in Limburg werden huizen hersteld en heropgebouwd. Ondermeer in de Voerstreek was er destijds veel schade. 

De Westhoek herrees als een Feniks uit zijn as. Tegen het einde van de jaren twintig was de wederopbouw grotendeels voltooid. Die wederopbouw bepaalt tot op vandaag het uitzicht van de Westhoek.

Voor de wederopbouw van het land waren massale hoeveelheden bouwmaterialen nodig. De wederopbouwactiviteiten gaven zo een sterke impuls aan de productie van bouwmaterialen.  Ook voor Limburgse pannenfabrieken en steenbakkerijen was dat waarschijnlijk een opportuniteit. Allicht niet toevallig begonnen twee van onze grootste steenbakkerijen nl. Nelissen en Vandersanden rond 1921 met hun eerste activiteiten...

Het was voor de Belgische overheid niet eenvoudig om voldoende bouwmaterialen ter beschikking te hebben. Ook in Noord-Frankrijk was de nood groot. In het voorjaar van 1920 besliste de Belgische regering tot een opvallend verbod op de uitvoer van "ciment, van kareelen en van dakpannen"...

In februari 1920 publiceerde de Dienst der Verwoeste Gewesten een oproep in de kranten naar Belgische baksteenproducenten. Het was in feite een aanbesteding voor de levering van "zes milliarden baksteenen", te leveren in 1920, 1921 en 1922. De bakstenen werden aangekocht per veldoven van minstens 5 miljoen brikken. Ook leveringen van Boomse of Kempische bakstenen "op wagon of schip" kwamen in aanmerking. Met andere woorden: ook steenbakkerijen die met een permanente (ring)oven bakstenen produceerden kwamen in aanmerking voor leveringen.  De overheid kocht de bakstenen op en verkocht aan de baksteenproducenten bovendien de nodige steenkolen (ook die waren in die jaren moeilijk te verkrijgen) tegen een schappelijke prijs...

We weten jammer genoeg (nog) niet welke Limburgse bedrijven hier eventueel gebruik van hebben gemaakt. 

 

Uit: Werkerswelzijn, 15 februari 1920 (www.kempensekranten.be)

Bronnen:
- De Groote Wederopbouw van de Westhoek
- Limburg 1914-1918
- Databank historische Kempense Kranten
- Het Gekwetste Gewest

Update: 125 pannenovens en steenbakkerijen!

Onze inventaris werd verder aangevuld en volledig nagekeken. Er staan nu 125 pannenovens en steenbakkerijen op onze lijst. Van heel wat pannenovens werd het verhaal aangevuld met nieuwe info en nieuwe foto's.

Een prachtige nieuwe foto ontdekten we op de website van windmolen De Hoop in Elen (Dilsen-Stokkem). Op de foto zien we niet alleen de stenen windmolen, maar vooral de trotse pannenbakkersfamilie met al hun materiaal voor de pannenoven!

Het gevecht van de laatste (kleine) steenbakkerijen

Vorig jaar schreef Raf Custers voor Mo-magazine een mooie reportage over één van de laatste kleine steenbakkerijen in Vlaanderen: de oude steenbakkerij van de familie Hove in Ninove. Maar het werd geen rooskleurig verhaal: ook deze kleine steenbakkerij krijgt het erg moeilijk met haar voortbestaan. En daar zijn verschillende redenen voor.

Zoals op veel plaatsen in Vlaanderen speelt de slechte ruimtelijke ordening van ons Vlaamse land een grote rol. Het bedrijf ligt sinds enige tijd zonevreemd en de (lokale) overheid laat gewoon bouwen in de buurt van de nog actieve steenbakkerij. Uiteraard zijn nieuwe (mondige) buurtbewoners niet gelukkig met een steenbakkerij in hun straat. Bijkomend is het voor een steenbakkerij met een traditionele ringoven moeilijk om aan de huidige milieunormen te voldoen. Kortom geen gemakkelijke situatie.

De Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie (VVIA) trekt zich het lot aan van dit levend industrieel erfgoed en pleit voor een oplossing: "Eigenlijk zou de site beschermd moeten worden, onroerend, roerend en immaterieel erfgoed. Want hier bleef een oude steenbakkerstraditie bewaard, die ook naar de toekomst moet veiliggesteld worden. Ook dit is behoud van immaterieel erfgoed !".

Om aandacht te vragen voor de Steenbakkerij Hove stelt de eigenaar ism. VVIA de site open tijdens Open Monumentendag, op zondag 13 september.
[Het is wegens de corona-crisis niet duidelijk of deze activiteit wel zal kunnen doorgaan. Meer info op  de website van VVIA of van Open Monumentendag.]

Ook in Limburg zien we de kleine pannenfabrieken en steenbakkerijen voor goed verdwijnen en blijven enkel de productiebedrijven van de grote internationale groepen over. Er zijn in onze provincie nog enkele vergelijkbare bedrijven en situaties.

• De familie Wagemans die in Werm (Hoeselt) sinds 1934 op een erg traditionele manier manueel bakstenen produceert (weliswaar met een kleine rotatiemachine), ze in de buitenlucht droogt, en ze bakt in een traditionele (gestapelde) veldoven. Ze verhuisden enkele jaren geleden naar een nieuwe locatie verder van de bewoning.


• De baksteenfabriek van de familie Parthoens in  Membruggen (Riemst) die opgericht werd in 1947. De productie van de stenen is er machinaal, maar ook zij werken nog met een oude ringoven (uit 1960). Die wordt sinds 2006 om milieuredenen wel met gas gestookt, maar men gebruikt nog steenkool tussen de gestapelde bakstenen om het traditionele effect te bekomen. Deze steenbakkerij ligt aan de rand van het dorp Membruggen.
  
  
• En tenslotte de steenbakkerij Schouterden in Maaseik met een nog steeds in gebruik zijnde meer dan 100 jaar oude ringoven! Dit is een speciaal geval. Deze steenbakkerij is eigendom van baksteenreus Wienerberger en wordt nog steeds gebruikt, zij het voor speciale steensoorten. De productie werd weliswaar afgebouwd omwille van milieuredenen, maar in 2011 werd een nieuwe vergunning bekomen om verder te blijven produceren, met onder meer de oude ringoven uit 1911. En dat op een locatie vlak bij het centrum van de stad Maaseik! De oven is sinds 2018 ook vastgesteld als bouwkundig erfgoed 'Steenbakkerij Terca Schouterden' in de Inventaris Onroerend Erfgoed.

Allicht is het interessant om ook de situatie van deze kleine Limburgse steenbakkerijen van nabij op te volgen en na te gaan hoe dergelijke traditionele bedrijven met hun oude technieken in de huidige tijd kunnen blijven bestaan!

Steenbakkerij van de familie Hove in Ninove (foto: VVIA)

Het kerkje van Henri Francart

'Tuileries et briqueries Notre-Dame', was een Tongerse pannenfabriek en steenbakkerij opgericht rond 1907 door Sylvain Francart en later voortgezet door zijn zoon Henri Francart. De fabriek lag ten noorden van het station van Tongeren. Vlakbij was de uitgebreide kleigroeve. De fabriek was vermoedelijk tot in de jaren zeventig actief.

Rond 1930 bouwde Henri Francart een kerkje voor zijn arbeiders vlakbij de fabriek. Het werd toegewijd aan Sint-Jozef. Het doet nu nog steeds dienst als parochiekerk. Blijkbaar is het nu ook een veelbezocht bedevaartsoord voor de Heilige Rita.
Onlangs kwamen we tijdens een fietstocht tussen Kortessem en Tongeren voorbij het kerkje. Eindelijk konden we het ook eens gaan bekijken.

Het kerkje geeft, vooral aan de binnenzijde, een mooi beeld van het prefabmateriaal dat door de firma Francart geproduceerd werd. Voor het kerkje werden blijkbaar allemaal geglazuurde elementen gebruikt, in transparant glazuur, maar ook in uiteenlopende kleuren. De dragende elementen zijn niet zichtbaar. Ze werden in dit geval blijkbaar ook bekleed met geglazuurde tegels. Je ziet deze techniek en de gebruikte elementen ook mooi terugkomen in het de verkoopscataloog die we van de firma terugvonden.

Het kerkje is beschermd als bouwkundig erfgoed.

Vlakbij ligt ook het restant van de fabriek. Sinds 1974 maakt Schuttersvereniging Tongria gebruik van de oude fabrieksgebouwen. 

.

Welke toekomst voor onze Schulense pannenoven?

In de Pannestraat in Schulen (Herk-de-Stad) staat een onopvallende ruïne van de laatste Schulense pannenoven. De weide is nog steeds eigendom van een afstammeling van de laatste Schulense pannenbakker Henri Raymaekers.

Dankzij de familie Raymaekers hebben we al twee keer een grote activiteit kunnen organiseren over de geschiedenis van de Schulense pannenbakkers. Zij vinden het fijn dat aandacht gegeven wordt aan dit lokale erfgoed, dat voor hen ook een stuk familiegeschiedenis is.

De laatste jaren gingen we ons meer en meer afvragen hoe het in de toekomst verder moet met onze interessante ruïne. Dit laatste stukje materiële bewijs van meer dan 200 jaar pannenbakkers in Schulen mag volgens ons niet verloren gaan. Wat is nodig om de resten van onze pannenoven te bewaren voor de toekomst? Niet eenvoudig. De meer dan 100 jaar oude bakstenen muurresten geraken begroeid en vervallen beetje bij beetje tot puin.

Met de steun van de gemeente Herk-de-Stad (die we daarvoor erg dankbaar zijn) konden we onlangs een beroep doen op de Monumentenwacht Limburg. Zij brachten een bezoek aan onze 'ruïne'. Binnenkort ontvangen wij en de gemeente een concreet rapport.

We houden jullie zeker op de hoogte!

Reconstructietekening van de laatste Schulense pannenoven