Welke toekomst voor onze Schulense pannenoven?

In de Pannestraat in Schulen (Herk-de-Stad) staat een onopvallende ruïne van de laatste Schulense pannenoven. De weide is nog steeds eigendom van een afstammeling van de laatste Schulense pannenbakker Henri Raymaekers.

Dankzij de familie Raymaekers hebben we al twee keer een grote activiteit kunnen organiseren over de geschiedenis van de Schulense pannenbakkers. Zij vinden het fijn dat aandacht gegeven wordt aan dit lokale erfgoed, dat voor hen ook een stuk familiegeschiedenis is.

De laatste jaren gingen we ons meer en meer afvragen hoe het in de toekomst verder moet met onze interessante ruïne. Dit laatste stukje materiële bewijs van meer dan 200 jaar pannenbakkers in Schulen mag volgens ons niet verloren gaan. Wat is nodig om de resten van onze pannenoven te bewaren voor de toekomst? Niet eenvoudig. De meer dan 100 jaar oude bakstenen muurresten geraken begroeid en vervallen beetje bij beetje tot puin.

Met de steun van de gemeente Herk-de-Stad (die we daarvoor erg dankbaar zijn) konden we onlangs een beroep doen op de Monumentenwacht Limburg. Zij brachten een bezoek aan onze 'ruïne'. Binnenkort ontvangen wij en de gemeente een concreet rapport.

We houden jullie zeker op de hoogte!

Reconstructietekening van de laatste Schulense pannenoven

Gevonden! Een Romeins christelijke graftombe?

Onlangs hebben we ze eindelijk gevonden! In Tongeren uiteraard! Niet die Romeinse graftombe zelf. Dat gebeurde al in 1880! Wel de juiste locatie van steenbakkerij steenbakkerij Christiaens-Vanderyst!

In 1880 vonden arbeiders van deze steenbakkerij tijdens leemafgravingen een graftombe met merkwaardige dubbele grafkamer. Ze vonden deze tombe in de kleigroeve van de steenbakkerij. Op die plaats lag het zuidwestelijk grafveld van de Romeinse stad Tongeren. De tombe bevond zich op ongeveer drie meter diepte en was ongeveer 3 bij 2,4 meter groot. Omwille van de versieringen en meer bepaald een gestileerd christogram (dat nu overigens niet meer zichtbaar is...) werd het graf lang aanzien als de oudste christelijke getuigenis in ons land.
De graftombe kwam in 1881 terecht in een museum in Luik en verhuisde na vele jaren in 2008 eindelijk weer naar Tongeren waar het een opvallende plaats kreeg in het vernieuwde Gallo-Romeins Museum.

We wisten dus die graftombe gevonden werd in een kleigroeve in het zuidwestelijke grafveld van Tongeren. De precieze locatie kenden we eerst niet. Het raadplegen van oude militaire kaarten gaf de oplossing. Op de militaire kaart van 1873 zijn drie droogloodsen zichtbaar gelegen binnen een grote ontginning. Op de militaire kaart van 1904 vonden we diezelfde ontginning, de droogloodsen niet meer, maar wel met de vermelding 'Briq.ie' (briqueterie of steenbakkerij).

Over de eigenaars of de steenbakkerij zelf weten we voorlopig nog weinig of niets. Deze Christiaens zou familie kunnen zijn van de familie Christiaens die de panoven op het Geebroek uitbaatte.

Foto opgraving Romeins Christelijke graftombe, Koninksem, 1881 (Beeldbank Tongeren, Stuk III-253B)

123 pannenovens en steenbakkerijen!

Met de steenbakkerijen van de steenkoolmijnen van Waterschei en Zwartberg, een vermelding in Hasselt en een steenbakkerij  in Tongeren, staat onze teller nu op 123! Van elke oven is een fiche beschikbaar.

Alle tips, aanvullingen en opmerkingen blijven welkom. Zo vullen we de informatie die we verzamelden verder aan en komen we ook meer te weten over deze ovens en hun eigenaars!

naar de interactieve kaart

Een cataloog van Pannenbakkerij Notre-Dame uit 1922

Weer eens een mooie vondst op de veilingsite Delcampe! Een cataloog van 44 pagina's van pannenbakkerij Notre-Dame in Tongeren van de familie Francart uit 1922! Het document werd gedrukt bij de drukkerij G. Michiels uit Tongeren.

Jammer genoeg had ik de verkoop zelf gemist en heb ik dus niet eens een bod kunnen doen. Op zich ben ik ook geen echte verzamelaar van oude documenten, maar voor deze mooie en interessante catalogus had ik misschien wel een bod gedaan! Op de veilingsite werd gelukkig een tiental ingescande pagina's getoond met illustraties en foto's van bouwprojecten...

Deze catalogus maakt nog eens duidelijk hoe belangrijk dit Tongerse keramisch bedrijf is geweest bij de ontwikkeling van nieuwe producten en toepassingen. Hun 'Système Francart' was vrij uniek.

Het 'Système Francart' was echt een industriële bouwtechniek! Het bedrijf produceerde holle keramische welfsels en elementen die tussen stalen balken werden geplaatst en waarmee men grote overspanningen kon construeren. Ze hadden ook een systeem voor prefab onderdaken waarop rechtstreeks leien of pannen konden gelegd worden. Blijkbaar werd dit systeem o.m. gebruikt voor fabriekshallen en kerken. Op de website vermeld ik al dat de neogotische kerk van Pepinster met dit systeem gebouwd zou zijn, net als de vlakbij de fabriek gelegen Parochiekerk Sint-Jozef in Tongeren die blijkbaar rond 1930 door de firma Francart zelf werd gebouwd. Volgens een rapport dat ik op internet vond zou ook het dak van de Stadsschouwburg in Leuven en het dak van de machinezaal van het Instituut voor Mechanica van de KU Leuven uit 1930 op die manier gebouwd zijn.

Kunstkeramiek en dakpannen, made in Bree?

Een van de bekende Limburgse pannenfabrieken was zeker het bedrijf Taxandria uit Bree. Het werd opgericht rond 1900 en was tot laat in de jaren 1960 actief. De exacte data kennen we nog niet.

Opvallend is dat het bedrijf, zowel in zijn beginperiode als later in zijn bestaan, ook bloempotten produceerde én, volgens een artikel in Het Belang van Limburg uit 1952, ook zogenaamd kunstkeramiek maakte: sierpotten, vazen, schotels, enzovoort.

Waarschijnlijk was deze productie vergelijkbaar met die van andere Belgische bedrijven zoals de Hasseltse keramiekfabriek 'Manufacture de céramiques décoratives de Hasselt'.

Het is ons niet duidelijk welke producten precies bij Taxandria werden gemaakt. Op veilingsites vind je regelmatig voorwerpen en vazen die de vermelding dragen 'Keramiek Bree', maar het is niet duidelijk of deze producten uit Dakpannenfabriek Taxandria komen of dat ze in een ander Brees bedrijf werden gemaakt.  Allicht zijn er inwoners van Bree die ons meer kunnen vertellen...

Een van de leuke dingen die we op het internet vonden was deze schaal!

Schaal met vermelding 'Keramiek Bree'

Lommelse baksteen of kalkzandsteen?

In 1906 werd door de familie Emsens een steenbakkerij ('briqueterie') opgericht in Stevensvennen in Lommel. Deze steenbakkerij maakt deel uit van de eerste activiteiten van wat later de grote multinationale onderneming Sibelco zou worden.

Alleen is het niet duidelijk of er in deze steenbakkerij wel echte 'bakstenen' werden gemaakt. Er werden in elk geval ook kalkzandstenen geproduceerd op basis van het prachtige witte zand dat ter plaatste werd ontgonnen. Ze werden onder de merknaam 'Briques Sili' verkocht. De steenbakkerij stopte haar activiteiten in de periode voor de Eerste Wereldoorlog.

Elders in Lommel (vooral ten noorden van het kanaal Herentals-Bocholt) werd zeker klei gebruikt voor het bakken van stenen.

Steenbakkerij van de familie Emsens in Stevensvennen rond 1910

Een reus in de panoven!

Inderdaad, in 1810 werd er in Hasselt een nieuwe reus geboren in een pannenfabriek in de wijk Runkst! Het gaat om de bekende Hasseltse stadsreus De Langeman, die met zijn echte naam Don Christophe heet. De reus werd door kunstenaar Melchior Tieleman samen met zijn leerlingen hersteld en kreeg 'een meer artistieke vorm, geïnspireerd op de reus van de stad Antwerpen'.

Volgens de verslaggeving werd de reus heropgebouwd "dans une tuilerie, entre le Boomkens- et la Fonteinstraat", in de wijk Runkst dus! Meteen een nieuwe panoven op onze Limburgse inventaris!

Voor het overige hebben we weinig of geen informatie over deze pannenfabriek. We weten door de geschiedenis van de Hasseltse reus ongeveer waar ze gelegen was en, op basis van de afmetingen van de reus, dat de droogloods minstens 5 meter hoog was. Maar daar blijft het voorlopig bij...

Hasseltse reus De Langeman, geboren in een panoven in Runkst