Het gevecht van de laatste (kleine) steenbakkerijen

Vorig jaar schreef Raf Custers voor Mo-magazine een mooie reportage over één van de laatste kleine steenbakkerijen in Vlaanderen: de oude steenbakkerij van de familie Hove in Ninove. Maar het werd geen rooskleurig verhaal: ook deze kleine steenbakkerij krijgt het erg moeilijk met haar voortbestaan. En daar zijn verschillende redenen voor.

Zoals op veel plaatsen in Vlaanderen speelt de slechte ruimtelijke ordening van ons Vlaamse land een grote rol. Het bedrijf ligt sinds enige tijd zonevreemd en de (lokale) overheid laat gewoon bouwen in de buurt van de nog actieve steenbakkerij. Uiteraard zijn nieuwe (mondige) buurtbewoners niet gelukkig met een steenbakkerij in hun straat. Bijkomend is het voor een steenbakkerij met een traditionele ringoven moeilijk om aan de huidige milieunormen te voldoen. Kortom geen gemakkelijke situatie.

De Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie (VVIA) trekt zich het lot aan van dit levend industrieel erfgoed en pleit voor een oplossing: "Eigenlijk zou de site beschermd moeten worden, onroerend, roerend en immaterieel erfgoed. Want hier bleef een oude steenbakkerstraditie bewaard, die ook naar de toekomst moet veiliggesteld worden. Ook dit is behoud van immaterieel erfgoed !".

Om aandacht te vragen voor de Steenbakkerij Hove stelt de eigenaar ism. VVIA de site open tijdens Open Monumentendag, op zondag 13 september.
[Het is wegens de corona-crisis niet duidelijk of deze activiteit wel zal kunnen doorgaan. Meer info op  de website van VVIA of van Open Monumentendag.]

Ook in Limburg zien we de kleine pannenfabrieken en steenbakkerijen voor goed verdwijnen en blijven enkel de productiebedrijven van de grote internationale groepen over. Er zijn in onze provincie nog enkele vergelijkbare bedrijven en situaties.

• De familie Wagemans die in Werm (Hoeselt) sinds 1934 op een erg traditionele manier manueel bakstenen produceert (weliswaar met een kleine rotatiemachine), ze in de buitenlucht droogt, en ze bakt in een traditionele (gestapelde) veldoven. Ze verhuisden enkele jaren geleden naar een nieuwe locatie verder van de bewoning.


• De baksteenfabriek van de familie Parthoens in  Membruggen (Riemst) die opgericht werd in 1947. De productie van de stenen is er machinaal, maar ook zij werken nog met een oude ringoven (uit 1960). Die wordt sinds 2006 om milieuredenen wel met gas gestookt, maar men gebruikt nog steenkool tussen de gestapelde bakstenen om het traditionele effect te bekomen. Deze steenbakkerij ligt aan de rand van het dorp Membruggen.
  
  
• En tenslotte de steenbakkerij Schouterden in Maaseik met een nog steeds in gebruik zijnde meer dan 100 jaar oude ringoven! Dit is een speciaal geval. Deze steenbakkerij is eigendom van baksteenreus Wienerberger en wordt nog steeds gebruikt, zij het voor speciale steensoorten. De productie werd weliswaar afgebouwd omwille van milieuredenen, maar in 2011 werd een nieuwe vergunning bekomen om verder te blijven produceren, met onder meer de oude ringoven uit 1911. En dat op een locatie vlak bij het centrum van de stad Maaseik! De oven is sinds 2018 ook vastgesteld als bouwkundig erfgoed 'Steenbakkerij Terca Schouterden' in de Inventaris Onroerend Erfgoed.

Allicht is het interessant om ook de situatie van deze kleine Limburgse steenbakkerijen van nabij op te volgen en na te gaan hoe dergelijke traditionele bedrijven met hun oude technieken in de huidige tijd kunnen blijven bestaan!

Steenbakkerij van de familie Hove in Ninove (foto: VVIA)

Het kerkje van Henri Francart

'Tuileries et briqueries Notre-Dame', was een Tongerse pannenfabriek en steenbakkerij opgericht rond 1907 door Sylvain Francart en later voortgezet door zijn zoon Henri Francart. De fabriek lag ten noorden van het station van Tongeren. Vlakbij was de uitgebreide kleigroeve. De fabriek was vermoedelijk tot in de jaren zeventig actief.

Rond 1930 bouwde Henri Francart een kerkje voor zijn arbeiders vlakbij de fabriek. Het werd toegewijd aan Sint-Jozef. Het doet nu nog steeds dienst als parochiekerk. Blijkbaar is het nu ook een veelbezocht bedevaartsoord voor de Heilige Rita.
Onlangs kwamen we tijdens een fietstocht tussen Kortessem en Tongeren voorbij het kerkje. Eindelijk konden we het ook eens gaan bekijken.

Het kerkje geeft, vooral aan de binnenzijde, een mooi beeld van het prefabmateriaal dat door de firma Francart geproduceerd werd. Voor het kerkje werden blijkbaar allemaal geglazuurde elementen gebruikt, in transparant glazuur, maar ook in uiteenlopende kleuren. De dragende elementen zijn niet zichtbaar. Ze werden in dit geval blijkbaar ook bekleed met geglazuurde tegels. Je ziet deze techniek en de gebruikte elementen ook mooi terugkomen in het de verkoopscataloog die we van de firma terugvonden.

Het kerkje is beschermd als bouwkundig erfgoed.

Vlakbij ligt ook het restant van de fabriek. Sinds 1974 maakt Schuttersvereniging Tongria gebruik van de oude fabrieksgebouwen. 

.

Welke toekomst voor onze Schulense pannenoven?

In de Pannestraat in Schulen (Herk-de-Stad) staat een onopvallende ruïne van de laatste Schulense pannenoven. De weide is nog steeds eigendom van een afstammeling van de laatste Schulense pannenbakker Henri Raymaekers.

Dankzij de familie Raymaekers hebben we al twee keer een grote activiteit kunnen organiseren over de geschiedenis van de Schulense pannenbakkers. Zij vinden het fijn dat aandacht gegeven wordt aan dit lokale erfgoed, dat voor hen ook een stuk familiegeschiedenis is.

De laatste jaren gingen we ons meer en meer afvragen hoe het in de toekomst verder moet met onze interessante ruïne. Dit laatste stukje materiële bewijs van meer dan 200 jaar pannenbakkers in Schulen mag volgens ons niet verloren gaan. Wat is nodig om de resten van onze pannenoven te bewaren voor de toekomst? Niet eenvoudig. De meer dan 100 jaar oude bakstenen muurresten geraken begroeid en vervallen beetje bij beetje tot puin.

Met de steun van de gemeente Herk-de-Stad (die we daarvoor erg dankbaar zijn) konden we onlangs een beroep doen op de Monumentenwacht Limburg. Zij brachten een bezoek aan onze 'ruïne'. Binnenkort ontvangen wij en de gemeente een concreet rapport.

We houden jullie zeker op de hoogte!

Reconstructietekening van de laatste Schulense pannenoven

Gevonden! Een Romeins christelijke graftombe?

Onlangs hebben we ze eindelijk gevonden! In Tongeren uiteraard! Niet die Romeinse graftombe zelf. Dat gebeurde al in 1880! Wel de juiste locatie van steenbakkerij steenbakkerij Christiaens-Vanderyst!

In 1880 vonden arbeiders van deze steenbakkerij tijdens leemafgravingen een graftombe met merkwaardige dubbele grafkamer. Ze vonden deze tombe in de kleigroeve van de steenbakkerij. Op die plaats lag het zuidwestelijk grafveld van de Romeinse stad Tongeren. De tombe bevond zich op ongeveer drie meter diepte en was ongeveer 3 bij 2,4 meter groot. Omwille van de versieringen en meer bepaald een gestileerd christogram (dat nu overigens niet meer zichtbaar is...) werd het graf lang aanzien als de oudste christelijke getuigenis in ons land.
De graftombe kwam in 1881 terecht in een museum in Luik en verhuisde na vele jaren in 2008 eindelijk weer naar Tongeren waar het een opvallende plaats kreeg in het vernieuwde Gallo-Romeins Museum.

We wisten dus die graftombe gevonden werd in een kleigroeve in het zuidwestelijke grafveld van Tongeren. De precieze locatie kenden we eerst niet. Het raadplegen van oude militaire kaarten gaf de oplossing. Op de militaire kaart van 1873 zijn drie droogloodsen zichtbaar gelegen binnen een grote ontginning. Op de militaire kaart van 1904 vonden we diezelfde ontginning, de droogloodsen niet meer, maar wel met de vermelding 'Briq.ie' (briqueterie of steenbakkerij).

Over de eigenaars of de steenbakkerij zelf weten we voorlopig nog weinig of niets. Deze Christiaens zou familie kunnen zijn van de familie Christiaens die de panoven op het Geebroek uitbaatte.

Foto opgraving Romeins Christelijke graftombe, Koninksem, 1881 (Beeldbank Tongeren, Stuk III-253B)

123 pannenovens en steenbakkerijen!

Met de steenbakkerijen van de steenkoolmijnen van Waterschei en Zwartberg, een vermelding in Hasselt en een steenbakkerij  in Tongeren, staat onze teller nu op 123! Van elke oven is een fiche beschikbaar.

Alle tips, aanvullingen en opmerkingen blijven welkom. Zo vullen we de informatie die we verzamelden verder aan en komen we ook meer te weten over deze ovens en hun eigenaars!

naar de interactieve kaart

Een cataloog van Pannenbakkerij Notre-Dame uit 1922

Weer eens een mooie vondst op de veilingsite Delcampe! Een cataloog van 44 pagina's van pannenbakkerij Notre-Dame in Tongeren van de familie Francart uit 1922! Het document werd gedrukt bij de drukkerij G. Michiels uit Tongeren.

Jammer genoeg had ik de verkoop zelf gemist en heb ik dus niet eens een bod kunnen doen. Op zich ben ik ook geen echte verzamelaar van oude documenten, maar voor deze mooie en interessante catalogus had ik misschien wel een bod gedaan! Op de veilingsite werd gelukkig een tiental ingescande pagina's getoond met illustraties en foto's van bouwprojecten...

Deze catalogus maakt nog eens duidelijk hoe belangrijk dit Tongerse keramisch bedrijf is geweest bij de ontwikkeling van nieuwe producten en toepassingen. Hun 'Système Francart' was vrij uniek.

Het 'Système Francart' was echt een industriële bouwtechniek! Het bedrijf produceerde holle keramische welfsels en elementen die tussen stalen balken werden geplaatst en waarmee men grote overspanningen kon construeren. Ze hadden ook een systeem voor prefab onderdaken waarop rechtstreeks leien of pannen konden gelegd worden. Blijkbaar werd dit systeem o.m. gebruikt voor fabriekshallen en kerken. Op de website vermeld ik al dat de neogotische kerk van Pepinster met dit systeem gebouwd zou zijn, net als de vlakbij de fabriek gelegen Parochiekerk Sint-Jozef in Tongeren die blijkbaar rond 1930 door de firma Francart zelf werd gebouwd. Volgens een rapport dat ik op internet vond zou ook het dak van de Stadsschouwburg in Leuven en het dak van de machinezaal van het Instituut voor Mechanica van de KU Leuven uit 1930 op die manier gebouwd zijn.

Kunstkeramiek en dakpannen, made in Bree?

Een van de bekende Limburgse pannenfabrieken was zeker het bedrijf Taxandria uit Bree. Het werd opgericht rond 1900 en was tot laat in de jaren 1960 actief. De exacte data kennen we nog niet.

Opvallend is dat het bedrijf, zowel in zijn beginperiode als later in zijn bestaan, ook bloempotten produceerde én, volgens een artikel in Het Belang van Limburg uit 1952, ook zogenaamd kunstkeramiek maakte: sierpotten, vazen, schotels, enzovoort.

Waarschijnlijk was deze productie vergelijkbaar met die van andere Belgische bedrijven zoals de Hasseltse keramiekfabriek 'Manufacture de céramiques décoratives de Hasselt'.

Het is ons niet duidelijk welke producten precies bij Taxandria werden gemaakt. Op veilingsites vind je regelmatig voorwerpen en vazen die de vermelding dragen 'Keramiek Bree', maar het is niet duidelijk of deze producten uit Dakpannenfabriek Taxandria komen of dat ze in een ander Brees bedrijf werden gemaakt.  Allicht zijn er inwoners van Bree die ons meer kunnen vertellen...

Een van de leuke dingen die we op het internet vonden was deze schaal!

Schaal met vermelding 'Keramiek Bree'