Pannenfabriek Onze-Lieve-Vrouw in Tongeren had wel degelijk de eerste tunneloven van België!

Na wat opzoekingswerk zijn we nu zo goed als zeker: Henri Francart bouwde in Tongeren de eerste tunneloven van België!
Zowat een jaar geleden kwamen we in contact met twee afstammelingen van Sylvain en Henri Francart: Jean-Marie Francart uit Luxemburg en zijn naamgenoot en neef Jean-Marie Francart uit Tongeren. Hij was de laatste generatie die het Tongerse bedrijf leidde tot het in 1982 definitief sloot. Samen met hen schreven we het voorbije jaar de geschiedenis van deze unieke familie en hun bedrijven. 

Een jaar geleden twijfelden we nog of de tunneloven van pannenfabriek Onze-Lieve-Vrouw wel de eerste kon zijn die in België werd gebouwd. Het belangrijkste bewijsstuk was een oud fotoalbum dat in de familie Francart bewaard bleef. Uit de notities bij de foto's zou blijken dat met de bouw van de tunneloven werd gestart in 1913, vlak voor de Eerste Wereldoorlog. Sylvain Francart overleed op 18 oktober 1908. Het is dus zijn zoon Henri die de tunneloven bouwt. Tijdens de oorlog lag het bedrijf zo goed als stil en ging de familie op de vlucht naar Engeland. De tunneloven werd pas na de oorlog, in 1922, afgewerkt en in gebruik genomen.

De oorspronkelijke tunneloven was een gemetste tunnel van ongeveer 75 meter lang. Hij zou tot aan de sluiting van de fabriek in 1982 in gebruik blijven. Concrete bouwplannen werden tot nu toe niet gevonden. De structuur van de oven komt overeen met de patenten die Henri in die periode aanvroeg in Engeland en in andere Europese landen.

Het unieke verhaal van de familie Francart blijkt nauwelijks of niet bekend te zijn in de Belgische of Vlaamse literatuur over industrieel erfgoed, tenminste, voor zover we dit konden nagaan. De oudst bekende tunneloven die we in de litteratuur terugvonden is die van de steenbakkerij van de familie Ampe in Egeem-Pittem in 1924. 

We hopen hierover binnenkort een uitgebreider artikel te kunnen publiceren.

Een van de spectaculaire foto's van de bouw van de tunneloven in 1913 (familiearchief Francart)

Nog maar eens een prijs voor Vandersanden

Op 5 december viel baksteenproducent Vandersanden uit Bilzen nog maar eens in de prijzen. Samen met het bedrijf Dronematrix uit Diepenbeek won Vandersanden Steenfabrieken de 14de editie van Voka's Innovatieaward. Eerder dit jaar kreeg Vandersanden ook al de prijs voor het beste Limburgse familiebedrijf van het jaar.

De jury koos in de categorie grote bedrijven voor Vandersanden. De baksteenproducent ontwikkelde een systeem (het Robobrick systeem) waarmee het volledig geautomatiseerd steenstrips op prefabsystemen en wanden kan aanbrengen. Met deze prefab elementen kan er sneller gebouwd worden. In Nederland is dit een courante praktijk. 

Met de gerobotiseerde productielijn kunnen op allerlei ondergronden zoals houtskelet, staalbouw, beton of isolatiemateriaal steenstrips aangebracht worden en dit met een snelheid van zo'n 2000 steenstrips per uur.

Vandersanden bracht ook nog het nieuws dat er plannen zijn voor een nieuwe strippenfabriek in Dilsen-Stokkem en voor de productie van gevelstenen die CO2 opnemen, door gebruik te maken van resten uit de staalindustrie.

Of hoe de keramische sector permanent vernieuwt en verandert...

Strippenrobot Robobrick bij Vandersanden (foto: Vandersanden)

Weg met de dakpan?

Zonnendaken van firma Exasun

 

Zorgen zonnedaken er voor dat we binnen enkele jaren nergens nog dakpannen zullen zien? Het zou kunnen...

Losse zonnepanelen die boven op het dak worden gemonteerd, bestaan al lang. Al enige tijd waren er op de markt ook dakpannen te koop met geïntegreerde zonnecellen of zonnepanelen die geïntegreerd konden worden in een pannendak.

Nu is er een Nederlands bedrijf, namelijk Exasun, dat een samenwerking is aangegaan met Wienerberger en dat volledige zonnedaken aanbiedt.

Het gaat om glazen zonnepanelen die rechtstreeks op het onderdak gemonteerd worden en zo het hele dak bedekken. Er zijn in feite geen dakpannen meer nodig. Ook de randafwerking gebeurt met glazen elementen.

Volledige dakoppervlakte zonnepanelen

Nu we omwille van het klimaatbeleid zoveel mogelijk hernieuwbare energie moeten gaan produceren met zon en wind, zou het kunnen dat er binnenkort wetgeving komt waarbij er geen beperking meer zal zijn op de stroom die je zelf mag produceren (nu is die limiet 10 kWP). Dat zou betekenen dat de volledige dakoppervlaktes van woningen gebruikt kunnen worden en dat zo'n integraal zonnedak standaard wordt. Het feit dat Wienerberger hiervoor een samenwerking aangaat, is veelzeggend. Misschien leidt dat er binnen enkele jaren wel toe dat we geen dakpannen meer zullen zien op nieuwe woningen... 

 

Het verhaal van een mislukte veldoven...

Destijds werden bakstenen in gestapelde veldovens gebakken. Bij het opbouwen werden tussen de lagen brikken dunne laagjes steenkool gestrooid. Bij deze manier van bakken had je altijd meer en minder gebakken stenen. Bij het afbouwen van de oven werden de stenen dan ook gesorteerd in verschillende categorieën.

Het bakken van zo'n veldoven kon ook wel eens helemaal fout lopen. Wanneer de oven vanbinnen te heet werd, en dus boven het smeltpunt van de klei steeg (normaal boven 1200°C), smolten de brikken gewoonweg aan elkaar. Dat was niet alleen een groot verlies, het was ook een hele klus om zo'n 'aaneengebakken' veldoven op te ruimen.

Foto van de 'mislukte' veldoven in Sint-Huibrechts-Hern tijdens Erfgoeddag in 2019

Tijdens een bezoek aan steenbakker Wagemans in Werm (Hoeselt) naar aanleiding van Erfgoeddag 2019, werd verteld over zo'n mislukte veldoven van de familie Poesmans die ergens in Sint-Huibrechts-Hern (Hoeselt) bewaard bleef. Na enig zoekwerk bleek Marc Gonnissen mij de juiste info te kunnen geven. Deze 'aaneengebakken' veldoven lag op een stuk grond in het centrum van Sint-Huibrechts Hern, tegenover de kerk. Een uniek stukje 'mislukte' baksteengeschiedenis...

Het perceel met de veldoven ligt langs een beschermde woning aan de Sint Hubertusstraat op nummer 5. De gestapelde brikken waren van op de straat nauwelijks te zien in het struikgewas. Op (vorige versies van) Google Streetview (2009) kan je nog stukje van deze steenoven zien. 

Intussen is de oude veldoven blijkbaar helemaal opgeruimd, na het overlijden van de eigenaar van het perceel. Deze man, ene Tinus, zou samen met zijn broer, de steenbakker geweest zijn... Jammer genoeg ben ik dus niet snel genoeg ter plaatse gaan kijken...

De 'mislukte' veldoven, net zichtbaar achter de struiken naast de inrit (Bron: Google Streetview, 2009)

De 'mislukte' veldoven, naast Sint-Hubertusstraat 5 in Sint-Huibrechts-Hern (Bron: Google Maps, 2009)

Bronnen:

- Marc Gonnissen, Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep vzw

- Kort gesprek van mijn schoonbroer Jan met een inwoner van Sint-Huibrechts-Hern dd. 30 oktober 2021

Gezocht: onbekende steenbakkerij

Onbekende steenbakkerij (foto: PCCE)

Deze week kreeg ik van mijn collega's van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed een foto doorgestuurd uit de fotoverzameling van wijlen Bert Van Doorslaer. Het is een afdruk van een glasnegatief. De foto zou gemaakt kunnen zijn in de periode 1910-1920

Wat zien we? Een foto van een steenbakkerij, maar jammer genoeg zonder mensen. Het gaat duidelijk om een veldoven die gelegen is in een open gebied. Allicht een valleigebied. Het zou de Demervallei, maar evengoed de Maasvallei kunnen zijn. Je ziet grote oude populieren en populierenrijen en, als je inzoomt, knotbomen (linksachter) en lange rietkragen. Vooraan ligt een weg in kasseien met een onverhard pad er langs. Daarnaast een begroeide berm met allerlei bloeiende grassen (o.m. kropaar) en vermoedelijk een smalle gracht.

Het terrein van de steenbakkerij is mogelijk maar pas in gebruik genomen, misschien gaat het om een eenmalige productie tijdens het zomerseizoen. Vooraan staat een veldoven die volledig opgebouwd werd en reeds gebrand heeft en waarschijnlijk nog aan het afkoelen is. Rechts achter deze oven is er nog een stukje van een andere oven zichtbaar. Die lijkt wel al grotendeels te zijn afgebroken.

Op de voorgrond links een laag afdak (droogloods) zonder brikken of bakstenen, afgedekt met een dunne (metalen) golfplaat. Achteraan op het perceel staat er nog een. De gedroogde stenen zijn duidelijk allemaal verplaatst naar de gestapelde veldoven. Links liggen verspreid een aantal rieten matten die gebruikt worden om de drogende stenen te beschermen. Er staan ook drie kruiwagens. We zien stapels plankjes (of zijn het vlakke machinale dakpannen?) die vermoedelijk gebruikt werden bij het stapelen of beschermen van de ongebakken stenen. 

Achteraan links lijkt het dat er een werktafel staat waar brikken gemaakt kunnen worden. Het is niet duidelijk waar de gebruikte klei vandaan komt. Achteraan lijkt ook een hoop zand te liggen. Zand werd gebruikt om de vormen te 'bezanden' voor de bol klei er werd in gedrukt.

Tips zijn welkom

Momenteel hebben we geen enkel idee waar deze veldoven gelegen was. Er zijn weinig of geen herkenningspunten op de foto. In de periode 1910-1920 werden er vermoedelijk nog veel veldovens gebruikt om brikken te bakken.

De locatie en de uitrusting lijken een beetje op de steenbakkers die in Linkhout (Lummen) in de Demervallei actief waren. Maar het zou even goed een veldoven in het Maasland kunnen zijn...

Wie tips heeft of weet om welke veldoven dit gaan, mag het ons altijd laten weten!

(mailen kan via patrick @ boucneau . be)

Steenbakkers in de Demervallei in Linkhout (Lummen)

Interessante Limburgse straatnamen

Bij het inventariseren van de oude Limburgse panovens en steenbakkerijen valt het op dat die keramische activiteiten dikwijls hun naam hebben gegeven aan Limburgse straten.

De ruïne van de oude pannenoven in onze Pannestraat was het begin van onze uitgebreide lijst. De steenbakkerij van de mijn van Winterslag lag aan de Brikkenhovenstraat in Genk, de pannenfabriek Jorissen lag aan de Panovenstraat in Loksbergen en de straat waar steenbakkerij Eyben in Maasmechelen lag, heet nu gewoon Ringoven!

Het zoeken naar straatnamen die iets te maken hebben met kleiwinning en keramische activiteiten kan dus ook voor nieuwe locaties zorgen. Dat stond dus al lang op ons to-do-lijstje. 

Onlangs ontdekte ik dat het oplijsten van al die straatnamen al gebeurd was. De Mineralogische Kring Antwerpen maakte een lange lijst met zowat alle 'mineralogische straatnamen' in Vlaanderen en begon intussen ook aan Nederland. 

Limburgs lijstje

De Limburgse lijst vind je op deze pagina. Deze lijst levert heel wat bekende locaties op. Regelmatig wordt voor bepaalde locaties verwezen naar pannenovens of steenbakkerijen uit onze inventaris (waarvoor dank).

Er staan ook wel wat straatnamen tussen die ons nieuwsgierig maken. Dikwijls gaat het over veldovens of steenovens. Zo is er bijvoorbeeld een Veldhovenstraat in Bocholt. In die gemeente vonden we tot nu toe geen enkele pannenoven of steenbakkerij.

Tot nu toe waren we wat voorzichtig met het opnemen van veldovens in onze inventaris. Waarschijnlijk zijn er tientallen (tijdelijke) veldovens actief geweest in onze provincie. Op oude kaarten vindt men slechts nu en dan een verwijzing terug. Waarschijnlijk waren dat vooral steenbakkers die op die concrete locatie een lange(re) tijd actief waren. Die zijn zeker de moeite waard om te vermelden.

We zullen dus nauwgezet de lijst met straatnamen uitpluizen en de ligging ervan nagaan op oude (militaire) kaarten. Misschien kunnen we zo nog nieuwe pannenovens of steenbakkerijen toevoegen aan onze inventaris! We zijn in elk geval de vrijwilligers van de Mineralogische Kring Antwerpen erg dankbaar voor het zoekwerk! 

 

Historische foto's van de steenbakkerij in Ramskapelle

Bij het zoeken naar informatie over de geklasseerde schoorsteen van de oud steenbakkerij in Ramskapelle (Nieuwpoort) vond ik op de veilingsite Delcampe prachtige historische foto's van deze steenbakkerij en van de beschermde schoorsteen.

Als informatie bij de foto's stond vermeld: "glissée dans le carnet de note de G.Cresens, capitaine commandant du quartier général de la deuxième division d´armée".

De vergeelde foto's komen blijkbaar uit een (dag)boekje van een zekere G. Cresens, kapitein-commandant van het hoofdkwartier van de tweede legerdivisie. Het gaat om vier foto's uit een hele reeks over Ramskapelle van de zelfde fotograaf. Ze zijn gemaakt in september 1916!
De Tweede Divisie van het Belgisch leger bezette tijdens de oorlog het front vanaf het strand in Nieuwpoort tot in Sint-Joris aan de IJzer (6km).

Het zijn vier erg interessante foto's van de oude steenbakkerij en één ervan bevestigt het belang van de schoorsteen als uitkijkpost tijdens de Grote Oorlog. 

Op de eerste foto staat de steenbakkerij in de verte gezien vanop de baan naar Wulpen. Links de drie lage schouwen, rechts de hoge schouw die als uitkijkpost fungeerde en bewaard bleef. 

Op de tweede foto zien we de gebouwen met de hoge schoorsteen. Als bijschrift vermeldt de fotograaf: "La cheminée de la grande briquetterie troué par un dons allemand. Cette cheminée nous servait de poste d'observation", vertaald: "De schoorsteen van de grote steenfabriek doorboord door een Duitse schenking. Deze schoorsteen deed dienst als observatiepost". De fotograaf maakte zelfs een grapje over de Duitse schenking! Deze vermelding bevestigt dus het belang van de schoorsteen als observatiepost! Een uniek document.

Op de derde foto zien we (een deel van) de machinezaal. De foto is niet erg duidelijk. Het gebouw is blijkbaar al zwaar beschadigd. De machines allicht ook. Het zou kunnen dat het om steenpersen gaat, mogelijk drie revolverpersen, waarvan twee gekoppelde. 

Op de laatste foto zien we de drie andere fabrieksschouwen van dichtbij. De twee rechtse schouwen zijn duidelijk rechthoekig. Op de voorgrond poseert een soldaat. Als bijschrift staat vermeld: "Les 3 cheminées et les fours de la grande briquetterie (Geldens)." Blijkbaar ging het om drie ovens. Hier wordt ook verwezen naar de oorspronkelijke oprichter, nl. de Nederlandse steenbakker Geldens uit Druten.