Archeologisch onderzoek en baksteenovens...

'Onze' historische inventaris van Limburgse pannenovens en steenbakkerijen is bijna uitsluitend gebaseerd op historische bronnen: inventarissen, kadaster, kaarten, artikels...  Uiteraard zijn er nog andere manieren om historische locaties op het spoor te komen. Via archeologisch speurwerk bijvoorbeeld. Archeologische vondsten kunnen de historische bronnen aanvullen en bevestigen.

In een bijdrage aan een congres over baksteen in 2009 geeft Else Hartoch een overzicht van de bekende archeologische vondsten van baksteenovens in Vlaanderen (Archeologisch onderzoek naar baksteenovens in Vlaanderen: een overzicht, Else Hartoch, in: In vuur en vlam, Omgaan met baksteenerfgoed in Vlaanderen, 2009).

Deze aanzet tot inventarisatie van archeologisch onderzochte steenovens in Vlaanderen resulteert in een 30-tal relicten verspreid over de vijf provincies. De gevonden materiële resten blijken voorlopig niet ouder te zijn dan de 14de eeuw. Deze archeologische inventaris uit 2009 is gebaseerd op uiteenlopend bronnenmateriaal, gaande van mondelinge overlevering, nog niet verwerkte opgravingen, gepubliceerde opgravingen en prospecties, tot toevalsvondsten en snelle registraties in noodsituaties. De informatie over de gevonden ovens is even divers. De auteur ziet haar overzicht als een aanzet tot verder onderzoek.

Wij waren erg benieuwd of dit overzicht interessante informatie zou opleveren voor onze inventaris.
In het overzicht van Else Hartoch komen slechts vijf Limburgse vondsten voor. Het gaat het om drie vondsten in Tongeren (16de-20ste eeuw), eentje op de grens van Eksel-Overpelt (19de-20ste eeuw) en een in het centrum van Bree (15de eeuw). Telkens gaat het blijkbaar om tijdelijke (eenmalige?) veldovens waar brikken gebakken werden. De vondst op de grens van Eksel-Overpelt zou gelinkt kunnen zijn aan de bouw van de kerk van Eksel rond 1900 en allicht is er zo ook een link met de pannen- en brikkenbakkers van de familie Beckers uit onze inventaris.

Benieuwd of er in de toekomst in Limburg meer archeologische vondsten zullen gebeuren.

 

 

Klein duimpje en de reus: Vandersanden steunt brikkenbakker Rony Wagemans in Werm

Sinds 2020 doet het grote bedrijf Vandersanden beroep op het één-mans-brikkenbedrijf Wagemans uit Werm om stenen voor hen te bakken. Volgens eigen zeggen ziet Vandersanden dit als een manier om het traditionele steenbakkersambacht in leven te houden. Door de samenwerking kan Rony Wagemans elk jaar niet twee maar drie ovens afbakken. In het totaal goed voor 600000 stenen! 

Het is een sympathiek initiatief van baksteenreus Vandersanden, maar allicht is er goed over nagedacht. Vandersanden brengt deze stenen (ook?) op de markt onder de naam 'Oud Maasland DF'. Op een Nederlandse site staat dit type steen vermeld als "knoestige stenen, vervaardigd volgens een gepatenteerd procede voor een authentieke sfeer". Uiteraard draagt dit initiatief dus ook bij aan het imago van de traditionele gevelstenen die Vandersanden voor het overige wel in moderne fabrieken produceert.

In Werm (Hoeselt) maakt de familie Wagemans sinds 1934 brikken op de traditionele manier: in een (gestapelde) veldoven. De huidige generatie, Rony Wagemans, leerde het vak van zijn vader, en hoopt dat ook zijn zoon het ambacht verder zet. Hij is zowat de laatste Belgische brikkenbakker die in weer en wind zijn stenen vormt en ze met veel kennis van zaken in een veldoven afbakt.

 

(Lees ook ons stukje over ons bezoek aan steenbakker Wagemans tijdens Erfgoeddag in 2019)

De stenen gebakken door Rony Wagemans verkocht bij Vandersanden als 'Oud Maasland DF'
(foto's: Vandersanden)

 

Opzoekwerk in Hamont levert nieuwe ovens op!

Dankzij het opzoekwerk van de heemkundige kring van Hamont hebben we nu 2 panovens en 6 steenbakkerijen kunnen lokaliseren in Hamont. Dat zijn er nog een paar meer dan dat we tot nu toe al in onze inventaris hadden. Door hun concrete informatie kennen we nu ook de exacte locaties. Uiteraard is het verhaal niet volledig. Bijvoorbeeld hoe lang deze ovens actief waren of hoe ze er uit zagen, weten we (nog) niet.
Van deze acht ovens staan er nu ook nieuwe of aangevulde fiches in onze inventaris.

Panovens
- Panoven Jan Dolders
- Panoven Theodoor Michiel Spaas

Steenbakkerijen
- Steenbakkerij Damen
- Steenbakkerij Bernaerts - Verloren Kost
- Steenbakkerij Bernaerts - Achter de wal
- Steenbakkerij Triki
- Steenbakkerij Spaas-Winckels
- Steenbakkerij Theodoor Leonard Spaas

Uit het opzoekwerk in Hamont blijkt dat enkele (soms verwante) families erg actief waren; Triki, Bernaerts, Winkels en Spaas. Ze waren niet allemaal zelf pannen- of brikkenbakker: de familie Spaas waren afstammelingen van een zogenaamde familie van Teuten (rondtrekkende handelaren) en waren  grondeigenaars die de gronden beschikbaar hadden waar men klei kon delven voor de kleinschalige pannen- en brikkenovens. Bijna al de ovens lagen in dezelfde omgeving: Varkensbosch, ten westen van het centrum van Hamont.

Rond 1880 arriveerde ene Jan Dolders in Hamont, zoon van een pannenbakker uit Rekem. Hij zorgde er blijkbaar voor dat er vanaf dan ook pannen werden gebakken in de gemeente.

Een van de belangrijke afnemers van brikken waren de Zusters Ursulinen die tussen 1839 en circa 1900 niet alleen veel brikken kochten, maar ook heel wat Hamontenaars als metsers bij hen op de stellingen hadden staan. 

We zijn de mensen van de Heemkundige Kring 'De Goede Stede Hamont' erg dankbaar. Dit gedetailleerd opzoekingswerk vraagt wat tijd, maar is erg belangrijk om de lokale geschiedenis van de pannen- en steebakkerijen in een dorp te reconstrueren.

Met de nieuwe ovens er bij komt het totaal aantal steenbakkerijen en pannenfabrieken in onze Limburgse inventaris nu op 134!

Heel wat Hamontse pannen- en steenovens lagen in dezelfde omgeving Varkensbosch

 

Gezocht: hulp van het Tongerse publiek!

Samen met het Stadsarchief van Tongeren zoeken we meer info over de steenbakkerij van de familie Francart.

Van 1907 tot 1982 was in Tongeren de Pannen- en steenbakkerij Onze-Lieve-Vrouw (Tuileries et briqueteries Notre Dame) actief. Het bedrijf werd opgericht door Sylvain Francart en zijn zoon Henri Francart. Het was een uniek bedrijf: van bij de start beschikte het over een stoomketel voor de eigen elektriciteitscentrale, een kolenvergasser en kort na de Eerste Wereldoorlog ook over een tunneloven. Waarschijnlijk was dit de eerste tunneloven in België.
Het bedrijf stopte in 1982 en alle gebouwen werden gesloopt. Enkel het gebouw waar de Schuttersvereniging Tongria gehuisvest is en enkele arbeiderswoningen bleven bewaard. Net als de Sint-Jozefskerk die oorspronkelijk ook door de familie Francart gebouwd werd.

Zoals ik al eerder schreef is het onze bedoeling om de geschiedenis van het bedrijf te schrijven aan de hand van documenten, foto’s, persoonlijke verhalen… We doen dit samen met enkele afstammelingen en met de hulp van het Tongerse Stadsarchief. Omdat er nauwelijks archieven van het bedrijf bewaard zijn gebleven doen we nu een oproep naar de inwoners van Tongeren.

We veronderstellen dat er nog heel wat informatie te vinden is, ook al is de sluiting intussen al 40 jaar geleden...

 

Een nieuwe nieuwsbrief!

Regelmatig publiceer ik stukjes op mijn blog of voeg ik informatie toe aan mijn Limburgse inventaris van panovens, pannenfabrieken en steenbakkerijen. 

Om zoveel mogelijk mensen te bereiken met de resultaten van mijn inventarisatiewerk en om in gesprek te gaan met andere liefhebbers van Limburgs erfgoed en grofkeramisch erfgoed in Vlaanderen en België, ben ik onlangs gestart met een nieuwsbrief die er wat professioneler uitziet dan een doordeweekse mail (tot dan toe stuurde ik regelmatig een mailtje met wat nieuws).

Alle jullie reacties, opmerkingen, bedenkingen en aanvullingen zijn uiteraard heel erg welkom!

Via deze link kan je je inschrijven op mijn nieuwe nieuwsbrief.

 

 

Brikkeriejen en uitgebrikte gronden in Voeren

Uiteraard werden ook in de huidige gemeente Voeren bakstenen gebakken. Van pannen zijn we nog niet zo zeker. 

Tot nu toe hadden we geen informatie gevonden over de Voerense brikkeriejen of brikkenbakkerijen. Onlangs ontdekten we het uitgebreide online archief van de Voerense vereniging Heem en Natuur en hun verschillende tijdschriften. In een van die tijdschriften, namelijk d'r Koeënwoof (de Korenwolf, lokale benaming voor de wilde hamster) stond een kort overzicht van mogelijke steenbakkerijen van de hand van Jaak Nijsen (overleden in 2009).

Meerdere baksteenbakkerijen zijn ons bekend:

De Plank: op "het Belgisch", tegenover het "Hollandse" waterreservoir was er voor de oorlog nog de brikkenbakkerij. Of er toen nog brikken geproduceerd werden is onzeker.

De brikkenbakkerij in het Veurzerveld - de huidige weide tegenover het voormalige station - hebben we nog weten werken: lange rijen opgestapelde bakstenen met daartussen brandstof; en de oude machine om twee bakstenen tegelijk te vormen. Deze bakkerij was vóór WO 2 in bedrijf, misschien ook nog daarna. Waar de "brikkebekkere" vandaan kwamen is onzeker.

Ook in Sint-Martens-Voeren: De Lebeau - huizen zijn gebouwd met baksteen die daar ter plaatse gebakken is (zegt Maria Schillings).

Tussen Schilberg en Ulvend was er begin 20e eeuw een brikkenoven. Tijdens WO 1 zaten Duitse soldaten er op om de grens te bewaken. Ca 1925 werd er een huis op gebouwd. Rond dat gebouw - mijn oudershuis - was er nog lang "brikkeroem" te vinden, baksteengruis.

In Moelingen werden er bakstenen gebakken op de Wezeterweg.

JN

In onze inventaris namen we eerst enkel de steenbakkerij in het Veurzerveld op. Alleen van deze steenbakkerij was de informatie voldoende concreet en te lokaliseren. Later ontdekten we op een militaire kaart uit 1931 de aanduiding van de 'briqueterie' aan De Plank. Van de andere vermelde locaties is het niet duidelijk of het over een permanente steenbakkerij ging.

Door het relatief goed bewaarde landschap in Voeren zijn er ook nog enkele 'uitgebrikte gronden' te vinden in de Voervallei. Die werden door de Vlaamse overheid in de Inventaris Onroerend Erfgoed opgenomen als beschermd landschappelijk element.

 

's Gravenvoeren, Meulenberg, uitgebrikt weiland Voervallei. Foto: Nele Vanmaele

 

Een familie steenbakkers in Het Greven...

Ik kreeg onlangs een mooie foto doorgestuurd van Marc Gonnissen die me al eerder aan interessante informatie heeft geholpen. Het artikel met de foto draagt als titel 'Brikkenbakken - anno 1920' en komt uit een oud nummer van 'De Bakeman', heemkundig tijdschrift van de Kunstkring Arnold Sauwen uit Stokkem (Jaargang IV, mei 1981).

Op de foto staat een groep steenbakkers (brikkenbakkers in het "Greven"), meer bepaald een hele familie, die volgens het bijschrift 'brikken inzetten voor de ringoven van Ramaekers uit Eisden'. Bij de foto is aangegeven wie de mensen zijn die op de foto staan.

Het is een beetje een tragische foto. De groep steenbakkers staat met hun materiaal tussen de rijen drogende brikken, afgedekt met rietmatten. Niemand lacht naar de fotograaf. Ook de kinderen niet. Brikkenbakkers hadden geen gemakkelijk leven, maar hier valt het wel erg op.

Links zien we een werkbank en de man er achter houdt zijn vorm (steenmal) voor zich. Rechts zien we een rijplank met bovenaan waarschijnlijk een kruiwagen (met daarachter misschien een bak waarin de bewerkte klei gestort werd), twee mannen houden een hak vast.

Deze mensen zijn helemaal (nog) niet bezig met het inladen van een ringoven. Op de foto is overigens geen enkel gebouw te zien.

Raadsel...

Het is (nog) niet helemaal duidelijk voor welke steenbakkerij deze mensen werken. Heel waarschijnlijk gaat het om Steenbakkerij/pannenbakkerij Meulemans, tenminste als de informatie bij de foto klopt. Steenbakkerij Meulemans werd namelijk mee opgericht door zijn schoonbroer en burgemeester Antoon Ramaekers.

Maar er in een probleem met deze informatie. Er staat ook dat de mensen zich in Het Greven bevinden. Steenbakkerij Meulemans lag namelijk langs de Rijksweg en niet in Het Greven. Bovendien werd deze steenbakkerij, volgens de informatie waarover we beschikken, opgericht in 1924 en de foto zou dateren uit 1920! Vlakbij Het Greven, 'Op het Kerkveld' lag wel nog een andere steenbakkerij, namelijk de steenbakkerij van de Koolmijn van Eisden die hoogstwaarschijnlijk ook over een ringoven beschikte... Daar werden exclusief voor de koolmijn stenen gebakken...

De informatie die in 1981 aan de foto werd toegevoegd klopte dus niet helemaal en hield misschien geen rekening met de steenbakkerij van de koolmijn. Ofwel was de plaatsaanduiding niet juist en in dat geval werkten deze brikkenbakkers mogelijk wel voor steenbakkerij Ramaekers/Meulemans... Misschien vinden we ooit de oplossing van de puzzel...

De mensen op de foto behoren blijkbaar (bijna) allemaal tot het gezin Jan Servatius Detrez en Anna Maria Ferson uit Stokkem. Ze hadden samen tien kinderen. Alleen hun oudste dochter is er niet bij. Sommige kinderen werden geboren in Duitsland. Blijkbaar ging het gezin destijds ook werken als seizoenarbeiders-brikkenbakkers in Duitsland, zoals vele families uit het Maasland...

Behalve het gezin Detrez staan ook Louis Hendriks en Jan Bisschops op de foto.

 

 

Bronnen:

• Marc Gonnissen
• Gerard Mostert, Kunstkring Arnold Sauwen
• Geneanet
• J. Kusters, De tocht der duizenden. Maaslandse brikkenbakkers naar Duitsland: 1840-1914.