Bilzerse brikkenbakkers in 19de en 20ste eeuw

Bilzen was in de 18de en 19de eeuw één van de belangrijkste productiecentra van brikken en pannen in Limburg. De ambachtelijke productie was mogelijk waar de nodige klei gemakkelijk te ontginnen was, en dat was in Bilzen zeker het geval. In de eerste helft van de 20ste eeuw waren er nog een 20-tal brikkenbakkers actief. Een aantal jaren na de Tweede Wereldoorlog bleef alleen Steenbakkerij Vandersanden over...

In een artikelenreeks in het tijdschrift van de geschiedkundige kring Bilisium, 'Gebakken Leem', uit 1985, bespreekt Leon Merken de Bilzerse baksteen- en pannenbakkers. Over het algemeen is er in Limburg weinig informatie bewaard over deze kleinschalige baksteenbedrijfjes. Interessante gegevens dus!
Over de Bilzerse pannenbakkers vertellen we meer in een volgend artikel. 

Meer dan 50 brikkenbakkers

In Bilzen waren in de loop van de laatste 200 jaar veel brikkenbakkers actief. In de inventaris van Leon Merken voor de 19de en begin 20ste eeuw werden er meer dan 50 brikkenbakkers en locaties opgesomd! De lijst beperkt zich echter tot namen en perceelnummers. Over de grootte en de jaarlijkse productie komen we dus niet zoveel te weten.

De inventaris is hoofdzakelijk gebaseerd op de aanvragen 'de commodo et incommodo' die bij de gemeente gedaan werden voor de oprichting van een steenbakkerij. De gemeente organiseerde een openbaar onderzoek en gaf vervolgens, al dan niet onder voorwaarden, haar goedkeuring. Deze aanvragen gaan daarom over zowel eenmalige als permanente steenbakkerijen. Voor de bouw van een woning werd meestal ter plaatse een eenmalige veldoven opgericht.

Volgens de auteur situeerden de brikkenbakkers zich voornamelijk in Merem, Leten, de Brugstraat en Meershoven. Maar ook op de Borreberg en de Tabaart werd gretig klei afgegraven.
Deze locaties zijn niet toevallig. In die omgeving was klei gemakkelijk te ontginnen. Men kon er zowel gebruik maken van de Boomse klei als van Klei van Henis (zie 'De grond van de zaak'). Allicht gebruikten sommigen ook de bovenliggende leemlaag.

Bij de vermelde brikkenbakkersfamilies waren er die verschillende generaties na elkaar actief waren, zoals de familie Oben, Lormans, Verjans... In de Almanakken uit die periode, zowat de Gouden Gids van de 19de eeuw, komen deze namen ook terug, naast anderen: Cuvelier, Vanroy, Bollen, Gielen, Hauben en Rynaerts. Andere steenbakkers waren maar gedurende korte tijd actief of bouwden enkel een eenmalige veldoven voor de bouw van hun woning.
Eén van de brikkenbakkers waarover we onlangs meer informatie vonden, is Pierre Hubrechts. Hij was actief in de Tabaart (nummer 30 op de kaart).

De kaart 

Hieronder publiceren we het kaartje uit de artikelenreeks van Leon Merken en de lijst met brikkenbakkers. Het volgnummer is ook het nummer op de kaart.

 

Nr.	Anno	Brikkenbakker	Perceel
1	1897	Thijssen-Nicolaers (Gr. Bivelen)	E434
2	1913	Lambert Nijssen-Broeders	E435
3	1905	Michel Vanhees	E440
4	1909	Alphonse Valkenborg	E471
5	1914	Jacobs-Beuls	E452
6	1914	Caby-Matheï	E452a
7	1923	Vossen-Theunissen	F907
7a	1923	Vossen-Nijssen N	F907a
8	1839	Kerkfabriek	H19
9	1878	Bollen-Vandebroek	H96
10	1898	Joseph Pontur-Fuchs	H97
11	1906	Joseph Pontur-Fuchs	H122
12	1900	Laurent Verjans-Thijs	H860
13	1911	Cornelis Verians-Brepoels	H851
14	1879	Laurent Verjans	H286
15	1905	Denis Claesen-Lambregs	H270
16	1905	Laurent Verjans-Clerx	H270
17	1924	Steegman	H643
18	1919	Louis Vissers-Cuypers	H663
19	1876	Albert Gielen Pollenis (tot 1879)	H666
19a	1900	Albert Gielen Pollenis (tot 1913)	H666
20	1905	Denis Claesen-Lambregs	H810
21	1900	Mercken, molenaar te Leten	?
22	1900	Claes	H1044
23	1913	Bilisia (pannenfabriek)	H1014 , H1015
24	1914	Ch. Caby en A. Matheï	?
25	1898	Bertrand Fuchs-Vandoren	G1125
26	1899	Antoine Schillings-Grinsven	G1115
27	1928	Charles Debor-Marting	G1114
28	1900	Hauben-Lormans	G1113
29	1918	Jaak Maurissen ("van Sjemik Wilke")	G510
30	1946	Pierre Hubrechts	G512, G1109, G1110
31	1913	Bartholemeus Dubois	G508
32	1914	Oben-Stevens (Tieleman)	G504, G507
33	1932	Chr. Vossen-Nijssen	G496,G497
34	1916	Arnold Appermont	G494
35	1911	Appermont-Thoelen, kantonnier	G495
36	1919	Louis Crijns	G478
37	1952	Manus Slechten-Derwa	G501
38	1950	Jan Oben-Wauters	G476
39	1898	Wed. Hubert-Oben	G617
40	1852	Wed. Hendrik Baerten	?
41	1920	Jean Gust. Willem Lambregs	I1, 3B
42	1928	Lambert Smets	I421
42a	1934	Wed. C. Smets	I426
43	1936	Jan Oben	I362
44	1948	Manus Slechten-Derwa	I1/3c, I1/3d
45	1897	Martin Schuermans	I3
46	1950	Gerard Erven	I3
47	1946	Manus Slechten-Derwa	I8B
48	1923	Martin Schuermans	I29B
49	1919	Jan Nassen-Poossens (burgemeester van  Martenslinde)	I47A
50	1919	Jan Jaspers-Lieben	I52A
51	1910	Nassen	I138, I139

Merk op dat de kerkfabriek in 1839 allicht andere brikkenbakkers voor haar rekening liet bakken. Het vermelde perceel, H19, is de locatie waar nu het college staat. De brikken dienden blijkbaar om in 1840-1841 de 'nieuwe' dekenij te bouwen. De dekenij werd opgericht naar ontwerp van provinciaal architect Lambert Jaminé.

In het overzicht staat ook Pannenfabriek Belisia vermeld, andere pannenbakkers dan weer niet...

Daarnaast waren er volgens het artikel van Leon Merken nog brikkenbakkers actief, waarvan de locatie niet bekend is, o.m. Lousbergs en Daenen.

We geven ter vergelijking ook de namen uit de Almanakken:

Jaar	Deelgemeente	Naam
1860	Bilzen	Cuvelier H.
		Lormans A.
		Vanroy P.
1866	Bilzen	Cuvelier H.
		Lormans A.
		Vanroy P.
1882	Bilzen	Bollen J.
		Gielen A.
		Bormans S.
	Grote-Spouwen	Hauben père et fils
		Hauben M.
		Reyaerts J.
1888	Bilzen	Bollen J.
	Grote-Spouwen	Hauben père et fils et M.

Van de brikkenbakkers die in de Almanakken werden vermeld, mogen we veronderstellen dat ze gedurende meer jaren actief waren. Het is vreemd dat sommigen van hen dus niet in het overzicht van Leon Merken voorkomen...

Ter vergelijking de NGI-kaart van 1904

Bronnen:
- Bilisium, Leon Mercken, 'Gebakken leem', jaargang 10, 1985 

Steenbakker Hubrechts had een brikkenmachien

In Bilzen waren in de loop van de laatste 200 jaar heel veel brikkenbakkers actief. In een inventaris van de geschiedkundige kring Bilisium voor de 19de en begin 20ste eeuw werden er meer dan 50 (!) opgesomd! Maar veel meer dan namen en perceelsnummers komen we in dat artikel uit 1985 niet te weten...

Een familie waarover we intussen wel wat meer weten is de familie Hubrechts. Op de website van Bilisium vonden we een foto met reacties van bezoekers van de site. Onlangs werd ik bovendien gecontacteerd door een afstammeling van de familie Hubrechts.

Steenbakker Hubrechts (links) bij het brikkenmachien (foto: Bilisium)

Volgens de inventaris in het tijdschrift van de geschiedkundige kring Bilisium was Pierre Hubrechts (1916-1996) in 1946 actief als steenbakker 'in de Tabaart' en wel op kadastrale percelen G512, G1109 en G1110. Die locatie is gemakkelijk terug te vinden op de kadasterkaart en op de oude militaire kaarten. Hij staat vermeld als nummer 30 op het kaartje in het artikel. Hubrechts was een van de vele brikkenbakkers die in Bilzen actief waren in de Tabaart(straat). Mogelijk was hij ook de laatste.

De locatie is niet toevallig. In die omgeving was klei gemakkelijk te ontginnen. Al eeuwen waren in die buurt steen- en pannenbakkers actief. Men kon er zowel gebruik maken van de Boomse klei als van Klei van Henis (zie 'De grond van de zaak').

Hieronder kunnen we op een actuele kadasterkaart de oude percelen terugvinden, het gaat om de huidige huisnummers Tabaartstraat 21 en 21A, en Mooi Uitzichtlaan 22A, 32 en 34. Op de oude NGI-kaarten zien we op die locatie in 1969 een kleine ontginning (bruine lijntjes) en in 1981 de twee loodsen die ook op de kadasterkaart aangegeven zijn (nummers 21 en 21A).

Actuele kadasterkaart (Geopunt Vlaanderen)

NGI-kaart 1969

NGI-kaart 1981

Een brikkenpers met motor?

De foto is erg interessant. Hij zou gemaakt zijn in de jaren '50. Volgens de toegevoegde informatie is de man helemaal links op de foto de steenbakker zelf, nl Pierre Hubrechts. De persoon die het 'brikkenmachien' bedient was ene Jef Lormans uit Meershoven. Verder staan er waarschijnlijk nog enkele familieleden op de foto.

Deze brikkenpers is allicht een pers die door een (benzine)motor werd aangedreven. Rechts zien we een kap die een riem zou kunnen afschermen. De machine lijkt wel wat op de pers die in gebruik was bij de familie Vanheusden.

We mogen er van uitgaan dat de brikken gebakken werden in een veldoven zoals dat destijds overal gebeurde. Voorbeelden daarvan zijn de steenbakkers Vanheusden en Wagemans.

Bronnen:
- Familie Hubrechts op Geneanet
- Bilisium, Leon Mercken, 'Gebakken leem', jaargang 10, 1985

Eene schilfersteenbakkerij in Limburg

Krant De Kempenaar, 14 mei 1922, uitgegeven in Turnhout

In 'De Kempenaar' van 14 mei 1922 vonden we het volgende berichtje: "Te Genck is eene fabriek opgericht, waar brikken uit schilfersteen worden gemaakt. Deze schilfersteen, voortkomende van het ziftsel der steenkool, wordt gemalen, met de machien samengeperst, dan tot baksteenen gevormd en in een bijzonderen oven gebakken".

Inderdaad, het gaat hier om de steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag. Deze steenbakkerij werd gebouwd in de jaren '20 en was actief van 1923 tot 1964. De mijn van Winterslag was de enige Kempense koolmijn die er een volwaardige en permanente steenbakkerij op na hield. 

Winterslagse duivel

In de steenbakkerij werd inderdaad geen klei of leem, maar 'mijnsteen' (schalie), of, zoals in de krant staat, 'schilfersteen', gebruikt. De aangevoerde mijnsteen werd in een 'breekmolen' verbrijzeld tot granulaten om nadien fijngemalen te worden in een 'kogelmolen'. Aan het bekomen grijze poeder werd in een 'mengelaar' water toegevoegd zodat na het persen met een 'strengpers' een groengrijze steen op de juiste maat kon worden afgesneden. 

De stenen werden gebakken in een ringoven die, uiteraard, met steenkool werd gestookt. Het eindresultaat was een rose baksteen met hier en daar een donkere vlek. Omwille van zijn uitzonderlijke hardheid kreeg de baksteen de naam 'Winterslagse Duivel'. 

Ook in Wallonië

Dat, zoals in het artikel vermeld wordt, ook in 'het Walenland' enkele gelijkaardige steenbakkerijen actief waren, klopt. De Meester vermeldt in 'Les Industries Céramiques en Belgique' (1906) dat reeds in 1899 in Jemeppe-sur-Meuse, en later ook in Ans, bakstenen werden geproduceerd uit 'schistes' of schalie.

Of de productie van deze bakstenen echt duurder was zoals in het krantenartikel beweerd wordt, lijkt wat vreemd. De mijn van Winterslag is in de steenbakkerij tot 1964 brikken blijven maken. Als er echt een groot prijsverschil zou zijn geweest met de 'gewone' baksteenproductie is het eigenaardig dat men de steenbakkerij zolang in bedrijf heeft gehouden... 

Oude postkaart met de steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag (jaren '30?)

Bronnen:
- De Kempenaar (on-line), stadsarchief Turnhout.  
- Een interessant Frans filmpje over dergelijk productie vind je hier.

Avoid the void (voor Ludo)

Mijn vriend en buurman Ludo Thys is op 26 maart overleden. Hij verloor zijn strijd tegen kanker...

Ludo was beeldend kunstenaar en oud-docent keramiek aan de hogeschool PXL in Hasselt. Ludo was een veelzijdig kunstenaar en een specialist in keramiek, glazuren en kleitechnieken. Zijn werk is nog steeds te bewonderen op zijn website.

Hij was mijn compagnon, zeker als het over klei, keramiek en Schulense pannen ging. Samen organiseerden we in onze Pannenstraat in Schulen ons eerste Pannenfeest op 1 juli 2007 en onze deelname aan Open Monumentendag op 9 september 2018.

Avoid the Void is een schilderij dat Ludo enkele jaren geleden maakte, maar dat voor hem persoonlijk nog niet afgewerkt was. De afgelopen maanden kreeg het een profetische betekenis voor Ludo en zijn naasten. Vermijd de leegte, vul hem op met herinneringen aan de prachtige kunstenaar en mens die Ludo was.

Ik zal Ludo geweldig missen...

Werken op de steenbakkerij Schouterden

Nog een mooie foto afkomstig van het archief van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE). Het zou gaan om een foto van steenbakkerij Schouterden in Maaseik.

Mannen aan het werk op steenbakkerij Schouterden (Foto PCCE)

Steenbakkerij Schouterden (nu Wienerberger) is al meer dan 100 jaar oud. Theopiel Schouterden, veearts, begint in 1908 met een veldoven. In 1911 bouwt hij een ringoven. Het bedrijf mechaniseert met een stoommachine (1914) en een kleipers (1915). De grote fabrieksschouw wordt gebouwd in 1923. Het bedrijf wordt later overgenomen door Teeuwen/Terca dat later zelf wordt opgekocht door Wienerberger. Het bedrijf bestaat vandaar nog steeds en zelfs de oude ringoven, intussen 114 jaar oud, is nog altijd in gebruik!

De foto, vermoedelijk van voor de tweede wereldoorlog, lijkt een beetje in scene gezet. We bevinden ons, op een zonnige dag, langs een van de droogloodsen van de fabriek. Op de achtergrond zien we de ringoven met centraal de schouw. De open droogloods staat volgestapeld met drogende bakstenen of brikken. De twee mannen vooraan lijken toevallig net begonnen te zijn met het laden van gedroogde brikken op een wagentje. Meer naar achter komt een paard aangestapt met zijn begeleider. Het is niet duidelijk welk type wagentje het paard vooruit trekt.  Let ook op het dak van de droogloods: dat is gedekt met Muldenpannen.

Als we inzoomen op een luchtfoto kunnen we ons ongeveer voorstellen waar de foto werd gemaakt. Tussen de droogloodsen in de richting van de ringoven... Of zijn het twee ringovens?

Luchtfoto van steenbakkerij Schouterden (1944) met rechts de ringoven.
Links zien we nog een gebouw met een hoge schouw. Is dit een tweede ringoven? (Foto PCCE, project 'Onder de radar')

 

Hasselts steen- en pannenbakkers in de 19de eeuw

In en rond Hasselt zijn al honderden jaren steenbakkers en pannenbakkers actief. Het is evenwel niet eenvoudig om een lijst op te stellen van de concrete locaties en de namen van de betrokken eigenaars en ambachtslui. Toch doen we een poging.

In dit overzicht bespreken de pannenbakkers en steenbakkers in de 19de eeuw in Hasselt, dus zonder Kortessem (fusie sinds 2025). Overigens zijn er geen permanente steenbakkerijen of panovens bekend voor Kuringen, Stevoort, Stokrooi, Kermt en Spalbeek.

Veel algemene bronnen

Voor de 19de en het begin van de 20ste eeuw beschikken we voor Hasselt over verschillende algemene bronnen. Over de verguningen uit de Nederlandse tijd, de Inventaris voor het primitief kadaster, de Nijverheidstellingen en de Almanakken hadden we het al eerder. Verder zijn er nog de kaart van Vandermaelen en een aantal krantenberichten (ook met dank aan Jos Sterk).
Dat levert een hele lijst met namen van eigenaars en ambachtslui op én soms de namen van plekken waar deze bedrijfjes actief zijn geweest. 

Jammer genoeg kunnen we tot nu toe weinig steenbakkerijen of pannenovens tot op perceelsniveau lokaliseren. Daarvoor moeten we op zoek gaan naar documenten (vergunningen, kadastrale gegevens...) waarin we heel concrete beschrijvingen of de kadasternummers kunnen terugvinden...

Steeds dezelfde omgeving

Ook al kennen we tot nu toe vooral 'vage' locaties, toch komen we altijd op dezelfde plekken terecht. Reeds in de Late-Middeleeuwen waren op sommige van deze locaties steenbakkers actief!

Het gaat om een gebied in de buurt van de Oude Luikerbaan (Helbeek), een gebied tussen Hellebeemden, Trekschuren en de Luikersteenweg in Rapertingen (Hollands Veld), twee zones in Runkst (Dormael, Oude Maasstraat) en een locatie in Sint-Lambrechts-Herk (Schoonwinkel, Kattendans...). 

Kaart Vandermaelen (1846-1854) met de locaties waar steen-en pannenbakkers actief waren in de 18de en 19de eeuw.

Dit zijn de namen (en de plekken)

Uit de verschillende bronnen kunnen we volgend overzicht samenstellen:

 -   Onbekende eigenaar
        (Kaartenboek Petrus Vanpaesschen: 1782)
        (Over perceel 951: 'met een deel van een steenbakkerij gelegen tegen de Boekstraat'.
        Steenbakkerij in gebied Dormael
        Runkst, Boekstraat

-    Onbekende eigenaar
        (Kaartenboek Petrus Vanpaesschen: 1782)
        (O.m. perceel 1039 waar 'leem' uitgegraven werd of waar stenen werden gebakken)
        Ook vermeld als 'Briqueterie' op kaart Vandermaelen 1846-1854.
        Hasselt, Oude Luikerbaan

  -    Onbekende eigenaar
        (Reus De Langeman gebouwd in een pannenbakkerij in Runkst: 1810)
        'entre le Boomkens- et le Fonteinstraat'
        Runkst, tussen Boomkensstraat en Fonteinstraat      

-    Thoelen G.
        (Vergunningen Nederlandse periode: 1828)

-    Wilsens J.G.
        (Vergunningen Nederlandse periode: 1828)
        (Almanak: 1833, 1851, 1854, 1857, 1860)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Lombardstraat 225

-    Maris J.
        (Almanak: 1833)
        'fabricants de briques et pannes'

 -    Poutrain L.
        (Almanak: 1833)
        'fabricants de briques et pannes'

-     Depotesta Delheid Karel Louis, rentenier, Luik
        (Inventaris primitief kadaster: 1840)
        Runkst, Oude Maasstraat (kadasterperceel: F 913 (oud))
        Deze oven zou volgens krantenberichten uitgebaat zijn door Moons en Simons,
        later door Quintiens.

-    De Cecil Karel en consoorten, Baron-rentenier, Sint-Lambrechts-Herk
        (Inventaris primitief kadaster: 1840)       
        Sint-Lambrechts-Herk (Schoonwinkel), Panovenstraat (kadasterperceel: C 127 (oud))
        Op Hasel lezen we: 'Baron de Cecil en J. de Luesemans verkochten in 1857
        op Schoonwinkelhoven een pannenbakkerij, twee ovens, twee droogplaatsen,
        een werkhuis en enige percelen grond.'

-    Dortangs (J.J.H.)
        (Almanak: 1851, 1854, 1857 (weduwe), 1860, 1866)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Botermarkt 141
        (De Onafhankelijke, 19de eeeuw)
        "kareelbakkerij, Luikersteenweg"

-    De Luesemans
        (Almanak: 1851)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Luikersteenweg 7

-    Halleux
        (Almanak: 1851)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Hoogstraat 198

-    Sottiaux J.
        'fabricants de briques et pannes'
        (Almanak: 1857, 1860)

-    Duys Elisabeth , weduwe van Milis Pieter Frederik (1801-1865)
        (krant: 1868)
        'De weduwe van de drukker had een kareelbakkerij buiten de Luikerpoort'

-    de Corswarem
        (krant: 1877)
        'De panoven van de Corswarem lag in de Hel' 

-    Martens
        (krant: 1880)
        'Nieuwe steenbakkerij Martens in de Kattendans in Sint-Lambrechts-Herk'

-    Ghuys Victor
        (krant: 1882)
        'Steenbakkerij op de Luikersteenweg'
        Hasselt, Kuringersteenweg 180

-    Vanbongaerde
        (krant: 1882)
        'Failliet karelenbakker Vanbongaerde in Sint-Lambrechts-Herk, in de Kattendans
        op zaterdag 1 april om 10 uur verkocht deurwaarder Haesen 2 stoomovens en
        plusminus 300.000 karelen, 2 karren, kruiwagens'

-    Buckelberghs Henricus
        (De Onafhankelijke, 19de eeuw)
        'panoven, Trekschuren'
        (krant, 19de eeuw)           
        'Te koop op de Panhoven in de Hel van Henricus Buekelberghs 1 paard en 2 koeien'

-    Claesen Jean Baptiste
        (De Onafhankelijke, 19de eeuw)
        'karelen te koop aan zijn hoven in Rapertingen tegen de Luikersteenweg'

-    Rooten Joseph (1829-1888)
        (krant, 19de eeuw)
        'kareelbakker op het Hollandsveld op het land van Nolens-Frederix'

Geologische logica

De ligging van deze steenbakkerijen en pannenovens in het zuiden van Hasselt is geen toeval. Bruikbare kleilagen zijn in die omgeving het gemakkelijkst te ontginnen. Dat blijkt uit de geologische kaart met de ligging van de kleilaag van Rupeliaanse (of Boomse) klei. Deze kleilaag is in Midden-Limburg overal aanwezig en strekt zich uit van west naar oost. De laag helt af van zuid (blauw) naar noord (rood). Enkel waar de kleilaag kort aan de oppervlakte zit (blauw, diepte van 0 tot 10 meter) kon die gemakkelijk ontgonnen worden. 

Leem werd in Hasselt niet gebruikt. De leemlaag is maar beschikbaar ten zuiden van Alken...

Voorkomen Boomse klei op het grondgebied van de stad Hasselt (bron: Databank Ondergrond Vlaanderen)

Het personeel van de Hasseltse keramiekfabriek

In onze reeks over de Hasseltse keramiekfabriek willen we graag ook deze interessante foto tonen. Het is een groepsfoto van het personeel van de fabriek in 1896.

De Keramiekfabriek van Hasselt werd in 1895 opgericht. Het bedrijf startte in de gebouwen van de voormalige fabriek "Porcelaines du Limbourg" (1890-1893). Het bedrijf was gelegen aan de "Place d’Armes", aan de Hasseltse kleine ring op de plaats waar nu de Bibliotheek Hasselt Limburg gevestigd is. 

Groepsfoto 'Manufacture de céramiques décoratives, Hasselt 1896.' (VUHK)

Deze groepsfoto is gemaakt op de binnenplaats van de fabriek. De muur op de achtergrond is waarschijnlijk de zijvleugel aan de kant van het begijnhof. We zien een poort links en de hoek van de terugwijkende muur rechts. Door de ramen van het gelijkvloers en op de verdieping zien we (ongeglazuurde) vazen. Allicht zijn dit werkplaatsen waar het gebakken keramiek werd geglazuurd. 

Plattegrond van de fabriek (1895) met aanduiding van de locatie van de groepsfoto (VUHK)

Op een bord in het midden van de groep staat: "Manufacture de céramiques décoratives, Hasselt 1896." De foto werd dus gemaakt op het ogenblik dat het nieuwe bedrijf ongeveer één jaar actief was. 

We zien een grote groep personeelsleden. We tellen 115 personen! In het midden staan twee heren in pak. Vermoedelijk directeur Célestin Helman en Brussels keramist Henri Badoux. Zij werden aangetrokken door de nieuwe aandeelhouders bij de opstart in 1895. (Volgens Mario Baeck is het inderdaad mogelijk Henri Badoux, maar zeker niet Célestin Helman. Die was op dat ogenblik nog veel jonger.)

Op de foto staan alle vrouwen rechts, de mannen voornamelijk links. We schatten het aantal volwassen mannen op ongeveer 55, het aantal vrouwen op 3. Alle andere werknemers (zo'n 55 personen) zijn jongeren, jongens en meisjes én kinderen! Of het jonge meisje helemaal links op de foto ook een werknemer is, is moeilijk te zeggen. De andere kinderen hebben duidelijk werkkledij aan. De man waar ze bij staat lijkt ook niet echt tot het personeel te behoren. Waren het het toevallige bezoekers?

Uit de Nijverheidstellingen beschikken we over cijfers voor de Hasseltse keramiekfabriek. In het rapport voor 1896, toevallig het jaar van de groepsfoto, staat volgend overzicht:

• 11 personeelsleden, andere dan arbeiders, waarvan 11 mannen.
• 132 arbeiders, waarvan 118 mannen en 14 vrouwen.
• In het totaal 143 personeelsleden.

Blijkbaar stond niet iedereen dus op de foto. De 11 personen die volgens de telling geen arbeiders zijn, zijn waarschijnlijk bedienden, die op het eerste zicht niet op de foto staan. Er staan immers maar twee mannen in een kostuum prominent in het midden van de foto.

De telling maakt geen onderscheid in leeftijd. Op de foto tellen we inderdaad 14 vrouwen en meisjes.

Vrouwen en meisjes

Het versieren (zgn. barbotinetechniek) en glazuren van het fijne Hasseltse keramiek was vooral het werk van vrouwen en meisjes. Dat kwam enkele jaren geleden aan bod op de tentoonstelling 'Door vrouwenhanden gevormd'.

Vrouwen aan het werk in de Hasseltse keramiekfabriek (VUHK)

Kinderarbeid

Dat er zoveel jongeren en zelfs kinderen aan het werk waren in het bedrijf, is opvallend, maar voor de tijd allicht niet uitzonderlijk. De Belgische wet op de kinderarbeid dateert pas van 1889. Die bepaalde dat kinderen onder de 12 jaar niet mogen werken in de industrie. 

In de praktijk bleven de nieuwe regels vaak dode letter. De eerste jaren zijn er zelfs geen ambtenaren om de bedrijven te inspecteren op overtredingen. De wet op kinderarbeid zorgde niet meteen voor een radicale omslag. Wie 12 jaar is, start met werken. De ondernemers rekenen nog altijd op hun goedkope en flexibele arbeidskrachten. Veel gezinnen hebben het inkomen van de kinderen nog altijd broodnodig. Zolang de lonen van de gezinshoofden en de vrouwen niet stijgen, blijft kinderarbeid voor hen noodzakelijk. In 1914 verbiedt men kinderarbeid onder 14 jaar. De wet van 14 juni 1921 stelt de achturige werkdag in en bepaalt dat zware arbeid voor kinderen onder de 16 jaar strafbaar is...

Of hoe deze groepsfoto ook een beeld geeft van de arbeidsomstandigheden van die tijd...

Bronnen:

Door vrouwenhanden gevormd, FARO Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw

Tenstoonstelling 2019 - v.z.w Verzamelaars Unie Hasselts Keramiek

Kinderarbeid in België, Industriemuseum

Over Kinderarbeid op Wikipedia