Een virtuele schouw!

Niets is wat het lijkt! Ook de Vlaamse Inventaris van Onroerend Erfgoed kan mensen in de war brengen. Deze inventaris zou volgens de eigen website een overzicht geven van het bewaarde waardevolle erfgoed in Vlaanderen...

Tijdens onze zoektocht naar steenbakkerijen vonden we ook het interessante verhaal van de steenbakkerij van de Koolmijn van Winterslag. Jammer genoeg is daar niets meer van bewaard gebleven. Toch stond op de Vlaamse Inventaris nog steeds de schouw als bewaard erfoedobject vermeld. Na een vraag van ons hierover werd de informatie op de site aangepast...  Nu is deze schouw blijkbaar een virtueel erfgoedobject geworden! 

Hopelijk wordt het hele Vlaamse erfgoedbeleid straks geen virtueel beleid...

VVIA op zoek naar erfgoed van de kleinijverheid!

De Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie (VVIA) zet een grondige inventaris op van de grofkeramische industrie in Vlaanderen.  Naar aanleiding van enkele belangrijke dossiers waarover we ook al schreven op deze blog, nl. de Steen- en Buizenbakkerij Dumoulin in Wijtschate en de oude steenbakkerij van de familie Hove in Ninove, wil men snel een beeld krijgen van het resterende erfgoed en een gestructureerd beleid voor deze sector bepleiten. VVIA hoopt tegen einde van het jaar of begin 2022 aan de Vlaamse overheid een rapport af te leveren over het erfgoed van de uitbating en verwerking van klei in Vlaanderen. 

Ze lanceren dus een brede oproep. Welke sporen blijven er nog over ? Wat is de toestand van de beschermde sites en van de sites opgenomen in de vastgestelde inventaris ? (want het is niet omdat een relict in de inventaris staat dat het nog bestaat... het toezicht op het behoud van deze relicten is immers zo goed als onbestaande...). Iedereen kan helpen om VVIA deze inventaris te laten samenstellen!

Voor Limburg vertrekt men uiteraard van onze inventaris, maar ook wij hebben geen gedetailleerd zicht op wat er op al die locaties misschien toch nog bewaard is gebleven. Soms is een oude schuur misschien wat rest van een droogloods of zijn er misschien toch nog oude machines of materialen bewaard gebleven... We hopen op onverwachte ontdekkingen en blijven optimistisch... Ook voor Limburg is dus nog steeds alle informatie welkom!

Steenbakkerij Nelissen 100 jaar!

Dit jaar bestaat steenbakkerij Nelissen 100 jaar! Deze steenbakkerij werd opgericht in 1921 door Alfons Nelissen op het plateau van Kesselt.

De ontstaansgeschiedenis van Steenbakkerij Nelissen is blijkbaar interessanter dan wat er op de website van het bedrijf wordt vermeld. Alfons Nelissen en Jaak Vandersanden (en nog twee andere familieleden) beginnen in 1921 een steenbakkerij op de gronden van hun gezamenlijke schoonvader Haesen in Kesselt. Jaak Vandersanden is inderdaad de oprichter van Steenbakkerij Vandersanden. Al in 1925 gaan hun wegen uit elkaar en begint Jaak Vandersanden een eigen steenbakkerij in Spouwen. Er is dus een historische band tussen beide bekende steenbakkersfamilies! Benieuwd of ze aan deze interessante onstaansgeschiedenis ook aandacht zullen besteden op hun 100ste verjaardag!

Op hun speciale verjaardagspagina kan je alles volgen en worden regelmatig nieuwe verhaaltjes gepubliceerd!

We wensen hen een dikke proficiat met hun verjaardag!

Verse Winterslagse duivels!

 In Genk zijn kunstenaars Ciel Grommen en Maximiliaan Royakkers, als onderdeel van hun kunstproject 'Le Paysage ménagé', deze week begonnen met bakstenen bakken. Niet zomaar bakstenen, ze hadden het leuke idee om de Winterslagse duivels te reproduceren. Het is een verwijzing naar de bakstenen die op de koolmijn van Winterslag werden gemaakt met het materiaal ('mijnsteen' of schalie) dat uit de ondergrond werd bovengehaald. 

De bakstenen die ze in het kader van hun kunstproject produceren zijn handgevormd, gedroogd aan de lucht en gebakken op in een tijdelijke veldoven. Elke stap van hun productieproces vindt plaats in de publieke ruimte op de site van C-mine aan de oude mijnterril. De kunstenaars nodigen iedereen uit om (ook in deze corona-tijden) in gesprek te gaan met hen en kennis uit te wisselen over het lokale landschap en de geschiedenis er van. Iedereen is welkom (van 28 maart tot 9 mei 2021) op hun Winterslagse baksteenwerf, 'waar de tijdelijke ruimtelijke interventies van Le Paysage Ménagé vorm krijgen'!
Meer weten? 

(foto's Johan Boucneau)

 

Studiegenoot Rudi wordt CEO van Vandersanden

Het was groot nieuws in heel wat media (bijvoorbeeld in De Tijd, Het Belang van Limburg of in Datanews): de huidige CIO van KBC, Rudi Peeters, wordt vanaf 1 oktober 2021 de nieuwe CEO van baksteenbedrijf Vandersanden.

Die had ik niet zien aankomen! Rudi, mijn klasgenoot in het college van Hasselt en mijn studiegenoot aan de KU Leuven, wordt de grote baas van Vandersanden, een van de belangrijkste baksteenbakkers van Europa!

Waar is de tijd dat we als studenten biologie voor onze thesis samen mossen en korstmossen gingen zoeken op de terreinen van de voormalige Metallurgie in Overpelt (en weggejaagd werden door een norse bewaker). 

Biologen hebben rare carrières... Rudi maakte meteen na zijn studie een hele carrière binnen KBC en wordt nu CEO bij Vandersanden. Ik ben intussen als 23 jaar aan de slag bij de provincie Limburg waar ik nu afdelingshoofd ben van de dienst Milieu en Natuur. Daarnaast heb ik (onder andere) die rare hobby om als erfgoedfanaat een historische inventaris bij te houden van Limburgse steenbakkerijen en pannenfabrieken...

Ik wens Rudi veel succes en hoop dat hij even enthousiast kan zijn als ik over stenen, pannen en tunnelovens!

(Foto: Vandersanden)

Bouwden Sylvain en Henri Francart de eerste tunneloven van België?

In 1908 startte Sylvain Francart een pannen- en steenfabriek in Tongeren: ‘Tuileries et Briquetries Notre-Dame’.  Onlangs kwamen we in contact met twee afstammelingen van Sylvain Francart: Jean-Marie Francart uit Luxemburg en zijn naamgenoot en neef Jean-Marie Francart uit Tongeren. Hij was de laatste generatie die het Tongerse bedrijf leidde tot het in 1982 definitief sloot. Samen met hen proberen we de geschiedenis van deze unieke familie en hun bedrijven te reconstrueren. We hopen hierover een uitgebreid artikel te kunnen schrijven en publiceren.

Sylvain en zijn zoon Henri Francart waren echte vernieuwers. Ze ontwikkelden nieuwe keramische producten en technieken. Sylvain Francart bouwde in 1875 in Beerse een eerste pannenfabriek. In 1908 startte hij samen met zijn zoon Henri een nieuw bedrijf in Tongeren. Hij stierf nog datzelfde jaar.

De nieuwe fabriek in Tongeren kreeg meteen de modernste uitrusting: een stoomketel voor de eigen elektrische centrale waarmee gelijkstroom en warmte werden geproduceerd, een kolenvergasser voor de productie van gas als energiebron voor de oven en… een tunneloven van eigen ontwerp! Waarschijnlijk was het de eerste functionele tunneloven in België...

We weten dit uit de verhalen van de familie Francart. Concrete plannen of documenten van bij de bouw van de oven hebben we echter nog niet gevonden. Onlangs werden in de familie wel foto's teruggevonden van de bouw van de tunneloven. Daaruit zou blijken dat de oven pas in gebruik werd genomen na de eerste wereldoorlog, in 1922. 

Dit zou in elk geval spectaculair nieuws zijn: de eerste Belgische tunneloven voor grofkeramiek werd in Tongeren gebouwd!

We hopen zo snel mogelijk meer te kunnen vertellen!

 

Afbeelding bij een patent van Henri Francart uit 1920: aanpassingen aan een tunneloven

 

 

Geglazuurde bakstenen uit Tongeren

In een Nederlands boek over de geschiedenis van de baksteen vonden we een interessante foto terug in een hoofdstuk over geglazuurde bakstenen (met dank aan Geneviève Gilbert). Het boek ‘Biografie van de baksteen: 1850-2000’ is geschreven door Ronald Stenvert en je kan het downloaden op de website van de Nederlandse Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Het gaat concreet om een gele baksteen in de voorgevel van een beschermde woning in de Sint-Jansstraat (nr. 7) in Tongeren. Op de steen staat de merknaam 'Moens' gedrukt. De woning zou gebouwd zijn in het begin van de 20ste eeuw. Momenteel is het niet duidelijk wie deze fabrikant Moens uit Tongeren in feite was. 

Langs de Maastrichtersteenweg lag een pannenoven die eigendom was van Hendrik Frans Moens, maar deze oven zou volgens kadastergegevens al gestopt zijn in 1875. Er zijn echter aanwijzingen (o.m. oude kaarten) dat het bedrijf toch langer actief was.

Tot nu toe vonden we ook nog nergens een vermelding dat het bedrijf van Hendrik Frans Moens geglazuurde bakstenen geproduceerde. Mogelijk dus wel. Er is ons tot nu toe geen enkel ander bedrijf in Tongeren bekend dat eigenaar was van ene Moens.

In Tongeren produceerden ook andere bedrijven geglazuurde bakstenen en andere elementen. Dat was zeker zo voor 'Tuileries et briqueries Notre-Dame' van de familie Francart. Een mooie voorbeeld daarvan is het kerkje dat Henri Francart bouwde vlakbij fabriek. Het kerkje geeft, vooral aan de binnenzijde, een mooi beeld van de bouwmaterialen die door de firma Francart geproduceerd werden: geglazuurde elementen, in transparant glazuur, maar ook in uiteenlopende heldere kleuren.

Update

Onlangs kreeg ik een interessante reactie van Mario Baeck, dokter in de kunstgeschiedenis en een specialist in o.m. keramiek en geglazuurde tegels. In tegenstelling tot mijn interpretatie (en die van het Nederlands boek) gaat het niet om bakstenen, maar om geglazuurde tegeltjes (gevelstrips). De firma Moens was daar blijkbaar om bekend en het gaat dus inderdaad om het bedrijf Moens uit mijn inventaris. Van Mario Baeck kreeg ik nog een mooie bijkomende foto doorgestuurd.
Ook volgens het stadsarchief van Tongeren (met dank aan Steven Vandewal) dateert de woning uit het laatste kwart van de 19de eeuw...