Willem Driesen uit Sint-Truiden bezorgde ons (en jullie) nog een mooi kerstcadeau (Nog eens bedankt, Willem!). Bij het inventariseren van het archief van Sint-Truidens architect Moers (+1940) vond hij een paar folders van de Tuileries et Briqueteries Notre-Dame in Tongeren.
Eén van de folders 'Applications de sous-toiture Tongria - Système Francart des Tuileries et Briqueteries Notre Dame Tongres' bevat een prachtige 'uitklapplaat' van dit industriële bouwsysteem. De afbeelding toont hoe de keramische elementen van verschillende afmetingen in combinatie met stalen elementen gebruikt worden voor de constructie van industriële daken.
Er zijn weinig industriële gebouwen bewaard gebleven waar dit bouwsysteem ook zichtbaar is. Een van de gebouwen waar je een dergelijk systeem kan toegepast zien, is Kringloopwinkel Okazi in Hasselt. Momenteel weten we niet zeker of het over het systeem Francart gaat, maar het lijkt er in elk geval sterk op.
 |
| (Klik op de afbeelding voor een groot formaat) |
Destijds hadden zowel parochies als ambachten en beroepen een patroonheilige. Zo ook de steenbakkers en de pannenbakkers. Maar om welke heilige ging het? En hadden de pannenbakkers en steenbakkers wel dezelfde heilige?
 |
| Vincentius van Zaragosa |
In de overzichten van heiligen vind je meestal dat de Spaanse heilige Vincentius van Valencia (of Zaragoza) patroonheilige is van de rietdekkers en dakpanfabrikanten. Deze Vincentius zou gestorven zijn in 304. Zijn feestdag is 22 januari. Waarom hij precies patroonheilige is van de pannenbakkers is onduidelijk.
Maar er is ook nog een andere Vincentius, nl. Vincentius Ferrer. Deze heilige stierf in 1419 in Vannes (Fr). Hij was toevallig ook afkomstig van Valencia. Hij is patroonheilige van Valencia en ook van de huizenbouwers, dakdekkers, dakpanfabrikanten, houtbewerkers, loodgieters.
De pannenbakkers hadden dus de keuze uit twee heiligen met dezelfde naam. Zou dit in de sector bekend geweest zijn?
En blijkbaar waren deze heiligen ook geen patroonheilige van de steenbakkers.
Het lijkt dat de steenbakkers een andere patroonheilige hadden: Sint-Pieter, of de heilige apostel Petrus. Zelfs vandaag de dag nog wordt de feestdag van Sint-Pieter, 29 juni, in sommige steenbakkerijen gevierd. In veel verhalen en teksten wordt verwezen naar de feestelijkheden tijdens de naamdag van Sint-Pieter: "Zeker op de feestdag van Sinte Pieter, de patroonheilige van de steenbakkers, vloeide de jenever en het bier rijkelijk!"
Het lijkt er dus sterk op dat de pannenbakkers en de steenbakkers een andere patroonheilige hadden. Soms hadden bedrijven een eigen beschermheilige die ook in de bedrijfsnaam voorkwam zoals bij Tuileries et Briqueries Notre-Dame in Tongeren of Tuileries en Briqueteries St.-Joseph in Beerse.
Welke heiligen in de Limburgse steenbakkerijen zoal gevierd werden en hoe dat dan moest in bedrijven waar men zowel stenen als pannen bakte is niet duidelijk...
Het bedrijf Briqueteries de l'Yzer werd vlak na de de Eerste Wereldoorlog, in 1919, opgericht in het kader van de heropbouw van de Westhoek. We schreven daarover al eerder een stukje. Voor die heropbouw van de stukgeschoten dorpen en steden in de frontzone waren heel veel bakstenen nodig: naar schatting 6 miljard! Baksteenbedrijven uit het hele land produceerden dus niet alleen voor de heropbouw in de eigen regio maar ook voor de heropbouw van de Westhoek. In die context werden ook enkele Limburgse bedrijven opgericht, onder meer Nelissen (1921) en Vandersanden (1925).
Het bedrijf, S.A. Briqueteries de l'Yzer, met sociale zetel in Veurne, werd opgericht op 14 maart 1919 met een startkapitaal van 1.500.000 frank, verdeeld over 3000 aandelen van 500 frank. Bedrijfsleider was Hippolyte De Wit. De tekst op achterzijde van het aandeel geeft ons wat meer informatie over het bedrijf (de oprichtingsakte in het Staatsblad vonden we nog niet terug). De bedoeling was blijkbaar om in de regio van de Westhoek verschillende steenbakkerijen, pannenfabrieken en aanverwante bedrijven op te richten. Oprichter Hippolyte De Wit brengt bij de oprichting een aantal terreinen en concessies in die gelegen zijn in de omgeving van Nieuwpoort, Diksmuide, Ieper en Nieuwkerke (Heuvelland). Het was de bedoeling om op al deze plaatsen een steenbakkerij op te richten. Hij beschikt blijkbaar bij de oprichting ook reeds over de nodige contracten en licenties.
Er zouden binnen de onderneming in het totaal 8 steenbakkerijen actief zijn geweest. Een van de steenbakkerijen werd gebouwd in Veurne, ten oosten van het station, daar waren al eerder steenbakkers actief. De huidige Brikkerijstraat verwijst naar die locatie. De kleiontginning zorgde er voor grote putten die later door de Veurnse suikerfabriek als bezinkingsbekkens werden gebruikt. Ook in Pollinkhove had de firma een steenbakkerij waar de typische gele bakstenen gebakken werden. Over andere locaties vonden we tot nu toe geen informatie.
De onderneming kende door de wederopbouw vermoedelijk een sterke start en investeerde op de verschillende locaties in nieuwe steenbakkerijen. Toch ging het snel fout. Al in november 1924 werd het faillissement uitgesproken. Er was een verband met de Banque de l'Yzer, een belangrijk aandeelhouder van het bedrijf, die blijkbaar al die investeringen financierde, en hierdoor eveneens in faling ging.
 |
| Krantenknipsel 29 november 1924 |
Het is onduidelijk wat er na het faillissement precies gebeurde en welke steenbakkerijen van de groep werden verder gezet. Daarover vonden we voorlopig geen informatie. De steenbakkerij in Veurne bleef in elk geval actief tot na de Tweede Wereldoorlog.
Bedrijfsleider Hippolyte De Wit lag mee aan de basis van de sociale woningbouw in
Veurne en de oprichting van de sociale huisvestingsmaatschappij Habitations à Bon Marché de Furnes S.A.
(later de Veurnse Bouwmaatschappij). Tussen 1921 en 1925 bouwde deze maatschappij een eerste grote wijk van 154 woningen, die de aanzet zou
betekenen voor de Veurnse wijk Nieuwstad. Ook dit kaderde in de woningproblematiek na de Eerste
Wereldoorlog in de zwaar verwoeste Westhoek. De belangrijkste
aandeelhouders van de huisvestingsmaatschappij waren de nv's Yzer Entreprises et Constructions en Briqueteries de l’Yser. Beide ondernemingen werden bestuurd door Hippolyte De Wit. De steenbakkerij van Veurne leverde (uiteraard) ook de bouwmaterialen voor deze wijk. Wat de gevolgen waren van het faillissement van de Briqueteries is niet duidelijk...
In 1922 werd een van de gebouwen van de Veurnse steenbakkerij verbouwd tot elektriciteitscentrale. Het gebouw bestaat nog steeds en stond jaren lang leeg. Recent werd aangekondigd dat het verbouwd wordt naar appartementen met behoud van de voorgevel van het oude gebouw (zie: residentie Volta)
 |
| Residentie Volta, foto: Caenen |
Bronnen:
- Agentschap Onroerend Erfgoed 2021: Tuinwijk Nieuwstad (Veurne) (geraadpleegd op )
- Wonderlijkheden van de Wederopbouw in de Westhoek
Op de foto zien we het bedrijf van Alfons Nelissen-Haesen met opvallend veel droogloodsen en de grote ringoven. Links zien we de opslag van de leem. Links onderaan in een kleine afbeelding zien staat waarschijnlijk de woning van de directeur. Tot aan de bouw van de tunneloven en de droogkamers in de jaren '60 bleef dat allicht het uitzicht van het bedrijf.
Steenbakkerij Nelissen bestaat dit jaar 100 jaar. Maar dat wisten jullie al...
 |
| Enkele schouwen van Limburgse steenbakkerijen en pannenfabrieken (zie onderaan), |
Hoge schouwen waren ook een belangrijk kenmerk van onze Limburgse steenbakkerijen en pannenfabrieken. Destijds hadden alle bedrijven met een ringoven een hoge schouw. Schouwen waren ook nodig om de rook van de stoommachines af te voeren. Soms bleven die oude schoorstenen in gebruik, soms bleven ze als een monument bewaard. Zoals bij baksteenbedrijf Vandersanden. Die lieten hun schoorsteen restaureren en in 2018 werd er zelfs een kunstwerk bovenop geplaatst. De meeste moderne steenbakkerijen hebben door de verplichte rookgaszuivering geen behoefte meer aan een dergelijke hoge schouw en dus worden ze gesloopt (zoals bij steenbakkerij Schouterden in Maaseik).
Oorspronkelijk werden meestal vierkante schouwen gebouwd. Dat kon met gewone bakstenen. Voor de typische ronde fabrieksschouwen had men speciale stenen nodig, de zgn. radiaalstenen. Naargelang de diameter (en dus de hoogte) hadden deze stenen andere afmetingen. Radiaalstenen werden maar door enkele steenbakkerijen geproduceerd. We vonden geen informatie terug over Belgische producenten ervan. Een bekend Nederlands producent was de firma Canoy & Herfkens in Tegelen. Dit bedrijf produceerde vanaf 1880 dergelijke stenen in een aparte afdeling van het bedrijf. Zij hadden ook een eigen ploeg schoorsteenbouwers in dienst.
Sinds het begin van de 20ste eeuw werden meer en meer betonnen schouwen gebouwd. De beschermde schoorsteen op de mijnsite van Zolder werd gebouwd in 1913 en is een voorbeeld van een vroege betonnen schouw.
Een overzicht van de nog bestaande schoorstenen van Limburgse bedrijven:
- Steenbakkerij Vandersanden, Kleine-Spouwen, Bilzen
- Pannenfabriek Jorissen, Loksbergen, Halen
- Gresbuizenfabriek Keramo, Hasselt
- Steenbakkerij Heylen, Veldwezelt, Lanaken (enkel onderste deel van de schouw)
- Steenbakkerij Nelissen, Kesselt, Lanaken
(we vermelden enkel gemetste schoorstenen)
Op de foto bovenaan (v.l.n.r.):
- Steenbakkerij Meulemans, Lanklaar, Dilsen-Stokkem (afgebroken)
- Steenbakkerij Heylen, Veldwezelt, Lanaken (enkel onderste deel van de schouw)
- Steenbakkerij Vandersanden, Kleine-Spouwen, Bilzen
- Pannenfabriek Belisia, Bilzen (afgebroken)
- Pannenfabriek Jorissen, Loksbergen, Halen
Na wat opzoekingswerk zijn we nu zo goed als zeker: Henri Francart bouwde in Tongeren de eerste tunneloven van België!
Zowat een jaar geleden kwamen we in contact met twee afstammelingen van Sylvain en Henri Francart: Jean-Marie Francart uit Luxemburg en zijn naamgenoot en neef Jean-Marie Francart uit Tongeren. Hij was de laatste generatie die het Tongerse bedrijf leidde tot het in 1982 definitief sloot. Samen met hen schreven we het voorbije jaar de geschiedenis van deze unieke familie en hun bedrijven.
Een jaar geleden twijfelden we nog of de tunneloven van pannenfabriek Onze-Lieve-Vrouw wel de eerste kon zijn die in België werd gebouwd. Het belangrijkste bewijsstuk was een oud fotoalbum dat in de familie Francart bewaard bleef. Uit de notities bij de foto's zou blijken dat met de bouw van de tunneloven werd gestart in 1913, vlak voor de Eerste Wereldoorlog. Sylvain Francart overleed op 18 oktober 1908. Het is dus zijn zoon Henri die de tunneloven bouwt. Tijdens de oorlog lag het bedrijf zo goed als stil en ging de familie op de vlucht naar Engeland. De tunneloven werd pas na de oorlog, in 1922, afgewerkt en in gebruik genomen.
We hopen hierover binnenkort een uitgebreider artikel te kunnen publiceren.
 |
| Een van de spectaculaire foto's van de bouw van de tunneloven in 1913 (familiearchief Francart) |
Op 5 december viel baksteenproducent Vandersanden uit Bilzen nog maar eens in de prijzen. Samen met het bedrijf Dronematrix uit Diepenbeek won Vandersanden Steenfabrieken de 14de editie van Voka's Innovatieaward. Eerder dit jaar kreeg Vandersanden ook al de prijs voor het beste Limburgse familiebedrijf van het jaar.
De jury koos in de categorie grote bedrijven voor Vandersanden. De baksteenproducent ontwikkelde een systeem (het Robobrick systeem) waarmee het volledig geautomatiseerd steenstrips op prefabsystemen en wanden kan aanbrengen. Met deze prefab elementen kan er sneller gebouwd worden. In Nederland is dit een courante praktijk.
Met de gerobotiseerde productielijn kunnen op allerlei ondergronden zoals houtskelet, staalbouw, beton of isolatiemateriaal steenstrips aangebracht worden en dit met een snelheid van zo'n 2000 steenstrips per uur.
Vandersanden bracht ook nog het nieuws dat er plannen zijn voor een nieuwe strippenfabriek in Dilsen-Stokkem en voor de productie van gevelstenen die CO2 opnemen, door gebruik te maken van resten uit de staalindustrie.
Of hoe de keramische sector permanent vernieuwt en verandert...
 |
| Strippenrobot Robobrick bij Vandersanden (foto: Vandersanden) |