Over dakpannen en oesters

Het uitzetten van gekalkte dakpannen in de Spuikom van Oostende (Bron: Cagnet.be)

Een weinig bekend verhaal: dakpannen speelden tot in het begin van de 20ste eeuw een belangrijke rol in de oesterteelt in België en Nederland! In een bepaalde periode was de verkoop van dakpannen aan de oestertelers zelfs vrij belangrijk voor de pannenbakkers in de Rupelstreek!

Oorspronkelijk werden oesters opgevist op de zogenaamde wilde banken. Later, in de loop van de 19de eeuw, ging men zich toeleggen op de cultuur. Om oesters te kunnen kweken moest men aan zgn. zaaigoed geraken: kleine jonge oesters.
Oesters planten zich voort in de maanden juli en augustus. De oesters laten dan oesterlarfjes of oesterbroed los in het zeewater. De larfjes zakken na enkele weken naar de bodem en hechten zich dan op harde materialen. Om die kleine oesters te verzamelen, maakten de oesterkwekers gebruik van zogenaamde collecteurs. Hiervoor werden in de 19de eeuw vooral met kalk ingesmeerde dakpannen gebruikt. Tegenwoordig gebruiken ze vooral mosselschelpen.

In de maand juli werden de gekalkte pannen in het water werden gebracht. In de herfst haalde men alle dakpannen op en werden ze opgeslagen in speciaal hiervoor aangelegde bewaarputten. In het voorjaar, in mei en juni, begon men met het afsteken van de jonge oestertjes van de dakpannen. Dankzij de kalklaag op de dakpannen kon dat redelijk gemakkelijk. De afgestoken oestertjes werden gesorteerd en tijdelijk in de oesterputten opgeslagen. Vervolgens konden de oesters verder opgroeien op kweek-percelen in de ondiepe zee. Na 3 à 5 jaar is de oester geschikt voor consumptie.

Jonge oesters van de pannen steken (Bron: zeeuwseankers.nl)

Ook aan de Belgische kust werden voor hetzelfde doel dakpannen gebruikt. Hier floreerde de oesterteelt vooral eind 19de, begin 20ste eeuw. De Eerste Wereldoorlog zorgde voor een abrupt einde van zowat alle activiteit. Rond 1930 startte men opnieuw met de oesterkweek in de Oostendse spuikom. Uit die periode dateert de foto die we terugvonden op de website van het Centrum Agrarische Geschiedenis.

  

Pannen uit de Rupelstreek

In Zeeland werd aan het eind van de 19de en het begin van de 20ste eeuw massaal gebruik gemaakt van dakpannen. Later nam dit gebruik sterk af omdat de oesterteelt het minder goed deed onder meer door ziektes. Het aantal uitgezette dakpannen varieerde van 20 miljoen in 1885 tot slechts twintigduizend in 1930.

Ook al gingen de gebruikte dakpannen verschillende jaren mee, toch werden er aan het eind van de 19de eeuw dus massaal pannen gebruikt voor de oesterteelt. Veel van die dakpannen kwamen uit de pannenbakkerijen in de Rupelstreek, namelijk uit Niel en Boom. Er werd ook actief geadverteerd en sommige dakpanproducenten verkochten pannen die al in de fabriek bekalkt werden. Voor de oestertelers was dat bekalken jaarlijks een enorm werk waarvoor tijdens het seizoen telkens veel arbeiders werden gezocht.

Advertenties van Boomse pannenbakkers (Bron: Stichting Historie Grofkeramiek 2018)

Op de website van Omroep Zeeland kan je een leuk filmpje bekijken over de geschiedenis van de oesterteelt. Er is een heel stuk over het afkrabben, kalken en plaatsen van de duizenden pannen in de Oosterschelde...

Bronnen:

- Wikipedia over oesterteelt
- Centrum Agrarische Geschiedenis over oesterteelt aan de Belgische kust
- Over de oestercultuur op Zeeuwse Ankers
- Nederlandse Oestervereniging 
- Over de oestercultuur op Oosterscheldemuseum
- Coastalwiki over de Belgische oesterkweek
- Stichting Historie Grofkeramiek, augustus 2018, Nr 50
 

Welke toekomst voor de Pannenfabriek in Loksbergen?

De pannenfabriek Jorissen in Loksbergen (Halen) is zowat de enige bewaarde historische site in Limburg. Ik ken deze locatie intussen al heel wat jaren en maak me erg zorgen over het behoud van het aanwezige unieke erfgoed.

Meer dan een jaar geleden deed ik een oproep naar de gemeente Halen om de Pannenfabriek Jorissen in Loksbergen beter te beheren en het kwetsbare industrieel erfgoed beter te beschermen. Ik maakte me ook ongerust over de geplande nieuwbouwprojecten nl. een kinderopvang, die toen al bijna afgewerkt was, en een nieuw schoolgebouw dat ook vlakbij zou worden gebouwd.

Ik kreeg toen een korte reactie van de bevoegde schepen dat men bezig was "met de volgende stappen in beheersplan te zetten" en "dat hij zou trachten me op de hoogte te houden van de verdere vorderingen." 

Verder kreeg ik van geen enkele (overheids)dienst of organisatie een reactie...

Storende nieuwbouw

Op dat moment was de nieuwe kinderopvang op de site bijna klaar. Het opvallend witte (!) gebouw werd pal tussen het ovengebouw en wat overbleef van het machinegebouw ingepland. Volgens mij geen geslaagde manier om een erfgoedsite als dit op een hedendaagse manier te gebruiken. Bezoekers kunnen zich zo ook geen beeld meer vormen van de oorspronkelijke situatie... Maar soit. Het is mijn bescheiden mening maar. Zij hadden toch een positief advies gekregen van Erfgoed Vlaanderen voor hun 'bouwvergunning'. En die overheidsdienst waakt over het behoud van de kwaliteit van ons beschermde Vlaamse erfgoed.

Eén jaar later

Onlangs, op 10 oktober, een zonnige zondag, fietsten we nog eens naar Loksbergen. Mijn vrees bleek terecht. De witte kinderopvang was al lang afgewerkt en in gebruik genomen. Het gras was netjes ingezaaid en gemaaid... De oude pannenfabriek en wat overbleef van het machinegebouw lag er nog steeds bij als enkele jaren geleden. Erger nog. De unieke machines staan nu in weer en wind te roesten... Er was dus dat hele jaar niets gebeurd om de sitatie te verbeteren. Mijn hart bloedde. Deze pannenfabriek is uniek Vlaams erfgoed. Nergens in Limburg (uiteraard met mijn bescheiden kennis) bleven dergelijke persen (o.m. een revolverpers en een sledepers met de gipsen mallen!) bewaard. Nergens bestaan nog dergelijke paapovens. 

Wettelijke bescherming niets waard?

Hoe is het mogelijk dat op deze manier met ons beschermd waardevol erfgoed wordt omgegaan? Deze oude pannenfabriek heeft een dubbele bescherming: ze is beschermd als monument sinds 1995 en als vastgesteld bouwkundig erfgoed sinds 2018.  In 2019 werd een uitgebreid beheerplan opgesteld en goedgekeurd. Bij de bescherming in 1995 was de fabriek, die gesloten was sinds 1954, al erg vervallen. Toch werd het ovengebouw in die periode gerestaureerd en uitgebreid, toen ook al, met een kinderopvang en een aantal lokalen. Het machinegebouw kwijnde verder weg en werd in 1998 'voorlopig' afgebroken. De machines werden dan nog enigszins beschermd onder een afdak...

Op de website van Erfgoed Vlaanderen staan 55 foto's van de site. Interessant om te zien hoe intact de machines in 1995 nog waren...

Het vervolg

Ik stuurde dus opnieuw een mail naar de stad Halen en aan alle andere betrokkenen met mijn bezorgdheden en met de vraag om dit unieke erfgoed niet te laten teloorgaan en het conform het goedgekeurde beheerplan te bewaren, te restaureren en open te stellen voor het publiek.

De enige korte reactie die ik meteen kreeg was opnieuw van de bevoegde schepen dat hij me kon melden dat "... verleden week het bureau ARAT aangesteld is door schepencollege om de uitvoering van het beheersplan te begeleiden. In eerste instantie gaan wij ons op het voorbereidingsgebouw concentreren."... We zijn een jaar verder en blijkbaar is er dus echt nauwelijks iets gebeurd. We kunnen veronderstellen dat de corona-crisis een rol heeft gespeeld, maar toch... 

Het gaat om hetzelfde bureau dat het beheerplan heeft opgesteld. Dat is alvast positief. Van het 'voorbereidingsgebouw' (of machinegebouw) met o.m. de kleipersen blijft weinig over. Of het op dezelfde plaats nog kan worden heropgebouwd is met de komst van de nieuwe kinderopvang zeer de vraag. Bekijk de onderstaande foto's en oordeel zelf.

 Wordt vervolgd...

 

Pannenfabriek Jorissen 1995 (Erfgoed Vlaanderen)

Pannenfabriek Jorissen 2009 (Archeonet)

Pannenfabriek Jorissen oktober 2021 (Patrick Boucneau)

Pannenfabriek Jorissen oktober 2021 (Patrick Boucneau)

Pannenfabriek Jorissen, wat overblijft van het machinegebouw (Patrick Boucneau)

Boek 100 jaar Nelissen Steenfabrieken

In 2021 bestaat Nelissen Steenfabrieken 100 jaar. Weinig bestaande keramische bedrijven kennen zo'n lange geschiedenis... We schreven over deze verjaardag al eerder op onze blog.

Op 8 oktober was het zover: het officiële verjaardagfeestje met alles er op en er aan. Uiteraard in aanwezigheid van een hele reeks belangrijke genodigden.

Naar aanleiding van de verjaardag verscheen ook het jubileumboek ‘100 jaar Nelissen’, geschreven door Xavier Lenaers. Het boek is geen gedetailleerde geschiedenis, wel een combinatie van een aantal relevante anekdotes uit de geschiedenis van het bedrijf, aangevuld met de 30 indrukwekkendste wereldwijde projecten (met stenen) van Nelissen, én de mooiste beelden uit het fotoarchief van het bedrijf en de familie.

De 'aftermovie' kan je bekijken op hun Facebook-pagina. 

Uiteraard wensen we Nelissen Steenfabrieken proficiat met hun 100ste verjaardag en nog vele jaren!

 

(Foto: Website Nelissen Steenfabrieken)

‘Steenbakkerstunnels herontdekt’ is wandeling van het jaar!

‘Steenbakkerstunnels herontdekt’ is verkozen tot wandeling van het jaar in een wedstrijd van Toerisme Provincie Antwerpen. Deze wandeling door en langs steenbakkerserfgoed doorkruist Boom, Niel en Rumst en was een inzending van Toerisme Rupelstreek vzw.

De wandeling vertrekt aan De Schorre (een oude kleiput die wereldberoemd werd door Tomorrowland), loopt langs het beschermde dorpsgezicht Noeveren waar je de drie steenbakkerijmusea kan aandoen (’t Geleeg, EMABB en Museum Rupelklei). Onderweg wandel je langs een vijftiental tunnels die restanten zijn van de bloeiende baksteennijverheid. 

Bij ons bezoek aan de site Fraiteur ('t Geleeg) in 2019 deden we een stuk van deze mooie wandeling. Het is geweldig hoeveel steenbakkerserfgoed in die omgeving bewaard bleef. De toestand van het erfgoed is een andere verhaal. Gelukkig wordt er geïnvesteerd in de restauratie en het behoud ervan, kijk bijvoorbeeld maar naar de restauratie van de ringoven van EMABB.