Eindelijk op bezoek bij Jean-Marie Francart

De publicatie van het artikel over de eerste tunneloven in het tijdschrift Erfgoed van Industrie en Techniek was een mooie aanleiding om eindelijk eens af te spreken met Jean-Marie Francart. Door corona en andere oorzaken was dat tot nu toe niet gelukt. Het werd een fijne ontmoeting.

Jean-Marie Francart was de zoon van Sylvain (jr.) en de kleinzoon van Henri. Hij was de laatste directeur van het Tongerse bedrijf 'Pannen- en Steenbakkerij Onze-Lieve-Vrouw'. Nadat begin jaren '80 nieuwe investeringen niet mogelijk bleken en een overname niet doorging, bleef er hem in 1982 niets anders over dan het bedrijf te sluiten.

Jean-Marie en zijn echtgenote wonen nog steeds in de oude directeurswoning van het bedrijf achter het kerkje dat door zijn grootvader in 1930 op het bedrijfsterrein werd gebouwd.

We hebben het bij een koffie over de geschiedenis van het bedrijf en over een aantal onopgeloste vraagstukken, over vasthoudende ondernemers en foute keuzes, de bij momenten enorme creativiteit van het bedrijf, de verkoop en de sloop... Samen verkennen we wat over is van het bedrijf en ik verbaas me over hoe het terrein er deels nog bijligt zoals het in de jaren '80 na de sloop van de gebouwen werd achtergelaten. De natuur die stilaan alles overneemt. Toevallig werd recent ook de oude kleiput, die jarenlang als stort werd uitgebaat, gesaneerd en afgedekt... 

Ik wil via deze weg Jean-Marie Francart nog eens heel erg bedanken voor de aangename samenwerking en het fijne contact. Ik hoop dat we er samen voor hebben gezorgd dat het verhaal van dit unieke bedrijf niet verloren gaat.

Openbare verkoop van steenbakkerij Eyben in Maasmechelen

In het digitaal archief van Het Belang van Limburg vonden we de aankondiging van de openbare verkoop van Steenbakkerij Eyben. Tot nu toe hadden we erg weinig informatie over deze steenbakkerij die volgens de oude militaire kaarten ooit zeer uitgebreid was en over een ringoven (uit 1922) beschikte.

In de krant van 18 februari 1984 kondigt Maasmechels notaris Velghe de verkoop aan van "P.V.BA. Grondwerken 'De Maassteen', steenbakkerij", gelegen Ringovenstraat 1, Maasmechelen. Blijkbaar ging het dus om de eigenaar van de voormalige Steenbakkerij Eyben.

Men verkoopt zowel de gronden, gebouwen als de inhoud, met onder meer:

• Volledige productielijn voor handvormgevelstenen Aberson, waaronder kastenbeschikker, latten-transportband, mengelaar...
• Volledige productielijn voor machinale stenen Hendel (Mülacker), waaronder kastenbeschikker, strengpers, walsen, transportbanden...
• Droogkamers doorlooptunneloven Zehner met 240 droogwagens, 45 ovenstransportwagens
• Automatische kolenstookinstallatie Thermo
• Krimpfolie inpakoven Reker
• Rollend materieel
• Volledige inventarisstock handvormgevelstenen
• Bureel- en vestiare-uitrusting

Aansluitend werden de onroerende goederen, nijverheidsgebouw en omliggende gronden verkocht door dezelfde notaris. 

Blijkbaar was de steenbakkerij op het moment van de verkoop nog volledig intact en was het tot kort daarvoor in bedrijf geweest. 

Twee productielijnen

Het is interessant dat twee afzonderlijke productielijnen vermeld worden. De lijn voor handvormgevelstenen met een zgn. Abersonpers werkte met een machine waarbij in één keer in één vorm verschillende afzonderlijk bakstenen werden geperst. Zo bekwam men bakstenen die leken op de oude handgevormde stenen. Ze werden ook 'vormbakstenen' genoemd.

Aberson was een bekende Nederlandse producent van machines voor de baksteenindustrie. Op deze Facebook-pagina vindt je veel interessante afbeeldingen (en het verhaal over de sluiting en sloop van het bedrijf).

De andere lijn werkte met een strengpers, blijkbaar van het merk Händle (en niet Hendel) uit het Duitse Mühlacker. Dit bedrijf bestaat nog steeds en is ook een producent van allerlei machines o.m. voor de baksteenindustrie. Bij een strengpers werd een doorlopende streng klei geperst die vervolgens in het juiste baksteenformaat werd gesneden. Dit leverde erg gladde en egale stenen op.

Een zgn. kastenbeschikker is een machine waarmee de kleitoevoer wordt geregeld en staat telkens aan het begin van een productielijn.

De kolenstookinstallatie Thermo was een systeem waarbij de toevoer van steenkool aan de rondgaande vuurhaard in de ringoven automatisch werd geregeld. Die toevoer gebeurde via gaten bovenin elke kamer van de tunneloven.

De steenbakkerij beschikte blijkbaar ook over een droogtunneloven.

 

Aankondiging openbare verkoop in 1984 (Bron: archief Het Belang van Limburg)

Het overblijvend gebouw van steenbakkerij Eyben kort voor de sloop in 2000 (Bron: Jean-Pierre Conaert)

Steenbakkers in Borgloon

Het archief van Het Belang van Limburg blijft een interessante bron van historische informatie over steenbakkerijen en pannenovens. Een uurtje zoeken in Bibliotheek Hasselt-Limburg leverde weer heel wat nieuwe knipsels op.

Toevallig vonden we enkele steenbakkers in Borgloon waarvan we tot nu toe geen informatie gevonden hadden.

Lambert Jans in Kerniel 

Het eerste knipsel gaat over Lambert Jans in Kerniel . Hij verkoopt in 1891 zijn 'schoone sterke brikken' aan 'frank 13 de duizend' (wordt hier bedoeld 1,13 frank per duizend?).

Op de oude kaarten was het moeilijk om in Kerniel een locatie terug te vinden waar een steenbakkerij gevestigd was. Een mogelijke aanwijzing is wel iets wat op een ontginning lijkt in de buurt van het station van Kerniel (op de spoorlijn Drieslinter-Sint-Truiden-Tongeren), net ten zuiden van de spoorlijn.

Kerniel op de militaire kaart van 1939

 

Kareeloven in Broekom

In 1914 waren er ook in Broekom permanente steenbakkerijen actief. In de krant van 7 februari 1914 verscheen een stukje waarin gemeld werd dat er een diefstal gebeurd was aan de kareeloven 'op het Gebrand Bonder'. Dieven hadden er 'eene kar kareelen opgeladen en weggevoerd'.  Allicht lag de steenbakkerij dus wat afgelegen aangezien men dit allemaal ongestoord had kunnen doen...

Het was moeilijk om deze locatie op oude kaarten terug te vinden. 

In de Almanakken vonden we voor Borgloon enkel in 1857 een pannenbakker terug, nl. ene N. Rubens. 

Misschien kan iemand ons helpen?

Broekom op de militaire kaart van 1904

De eerste Belgische tunneloven in het tijdschrift Erfgoed van Industrie en Techniek

Onlangs werd mijn artikel over de familie Francart en de eerste tunneloven van België gepubliceerd in  eerste nummer van 2023 van het Vlaams-Nederlands tijdschrift 'Erfgoed van Industrie en Techniek'. Het is een gezamenlijke uitgave van de Nederlandse Stichting Erfgoed en de Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie (VVIA).

Oorspronkelijk was het de bedoeling om enkel het beknopte verhaal van de eerste tunneloven te brengen, maar de redactie van het tijdschrift vond het interessanter om uitgebreid in te gaan op het verhaal van de familie Francart en hun bedrijven en de context waarin deze eerste Belgische tunneloven voor grofkeramiek tot stand kwam.

Ik ben blij dat we het verhaal van de eerste Belgische tunneloven via dit kanaal onder de aandacht kunnen brengen van een geïnteresseerd publiek. Hopelijk hebben we zo kunnen bijdragen tot de kennis over de geschiedenis van deze grofkeramische bedrijven in de Benelux!  

Ik wil de redactiemedewerkers van het tijdschrift erg bedanken voor hun suggesties en voor de eindredactie van het artikel, en verder ook iedereen die me heeft geholpen om het artikel tot stand te brengen.  

De trouwe lezers van mijn blog wisten al een tijdje dat we nu voldoende bewijzen hadden voor de datering van de tunneloven die door de familie Francart werd bebouwd. De oven werd gebouwd vanaf 1913, was klaar in 1916 en werd kort na de eerste wereldoorlog in gebruik genomen.

Wie het artikel wil lezen, mag me altijd een mailtje sturen! 

Een algemeen artikel over de familie Francart en hun bedrijven verscheen eerder al in het tijdschrift Tongerse Annalen.

Omslag van het tijdschrift Erfgoed en de eerste pagina van het artikel. 

Altijd op de hoogte van interessante verhalen!

Onlangs verstuurde ik mijn nieuwsbrief van mei. Op die manier wil ik iedereen die geïnteresseerd is in het erfgoed van pannenovens en steenbakkerijen op de hoogte houden van nieuwe vondsten en interessante verhalen en nieuwsberichten. Uiteraard in de eerste plaats over Limburg.

Inschrijven voor mijn nieuwsbrief kan via deze link.

 

Expo over Belgische tegels in de 19de eeuw

Op 18 juni opent het tegelmuseum in Hemiksem een prachtige wisseltentoonstelling over de modieuze tegelstijlen van de 19e eeuw. Deze thematische wisseltentoonstelling toont een selectie bijzondere tegels uit de collectie Roberto Pozzo van de Koning Boudewijnstichting. Met meer dan 300 tegels en panelen is het een unieke tentoonstelling.

De opening valt samen met de zogenaamde Gilliotmarkt waar binnen- en buitenlandse standhouders hun privécollectie voorstellen en een selectie artistieke keramiektegels te koop aanbieden.

Op 18 juni om 14u is er naar aanleiding van deze opening ook een lezing van curator dr. Mario Baeck 'Van neo-classicisme tot art nouveau. De Belgische tegel in de 19de eeuw' in de Cauwenberghszaal van het Gemeentelijk Administratief Centrum van Hemiksem nabij het museum. Aansluiting is er een schatting en kan men restauratieadvies krijgen.

Meer info: Gilliot & Roelands Tegelmuseum

Brikken bakken in Kaulille?

Tot nu toe hadden we van Bocholt en deelgemeenten geen enkele informatie over pannenovens of steenbakkerijen. Onlangs vonden we de vermelding van een artikel over steenovens in Kaulille.

In het tijdschrift Klaveren Heer van de Heemkundige Kring Kaulille schreef Fons Evens in 2002 een artikel over een aantal documenten of verwijzingen in hun archief naar het bakken van brikken in Kaulille met de voor de hand liggende titel: ‘Brikken bakken in Kaulille’. Ann Rombaut, voorzitter van de heemkundige kring, bezorgde ons het artikel. Waarvoor dank!

Een eerste melding ging over de bouw van de kerkhofmuur in Kaulille in het begin van de 19de eeuw: "De muur rond het oude kerkhof aan de kerk bestond in 1805 nog niet, toen lag er een palmhouten gracht waarin des zomers, voor de goddelijke diensten, het volk lag te roken en te wachten tot Mr. Pastoor of Mr. Kapelaan kwamen. De stenen werden op de Riet in de Delven gebakken en met hout gestookt. Later heeft men in 1820 het huis van de Jeuriskens er ook van gebouwd."

De kerkhofmuur van het dorp Kaulille werd dus rond 1820 gebouwd met brikken die ter plaatste werden gebakken. De nodige klei werd uitgegraven 'op de Riet in de Delven' en de brikken werden allicht ter plaatse in een veldoven gebakken.

'Op de Riet in de Delven' was een plek ten zuiden van het dorp van Kaulille, in een moerassig gebied ten noorden van de Balkerbeek.

Spaas en Triki

Heel wat jaren later, in 1884, vroegen steenbakkers Spaas en Triki een vergunning om een steenoven te mogen uitbaten in dezelfde omgeving. Deze steenbakkers woonden in Hamont waar ze ook al op verschillende plaatsen een steenbakkerij uitbaatten.

Den Heeren Burgemeester en Schepenen der gemeente Caulille.

Mijne Heeren

De ondergeteekende Spaas en Trikie, fabrikanten van brikken, pannen enz. te Hamont nemen de vrijheid U te verzoeken hun bemachtiging te willen verleenen om in uwe gemeente, ter plaatse genaamd “Aan de Balken” Sectie C nr.366a van het kadaster, op een perceel heide hoorende aan Teppers & Clauwers eenen brikken oven op te richten werkende met een tafel.

Hoopende door Ued. deze bemachteging verleend te worden groeten zij met hoogachting.

Spaas & Trikie.

Hamont 21 October 1884.

 

Het betrokken perceel ligt in dezelfde omgeving als waar ook al in 1820 klei werd uitgegraven voor de brikken van de kerkhofmuur, namelijk langs de Balkerbeek en dus op de grens met Grote-Brogel (Peer). 

Vervolgens namen beide gemeenten hun tijd om over de aanvraag een openbaar onderzoek te organiseren (zogenaamde commodo et incommodo). Uit het verslag blijkt dat er geen opmerkingen bij de gemeenten toekwamen. Uit de archieven is verder echter geen informatie bekend over de uiteindelijke beslissing, noch of er op die plek werkelijk brikken werden gebakken. Het is dus niet duidelijk over de heren Spaas en Triki ook echt actief zijn geweest in Kaulille...

Op de oude kaarten uit 1873 en 1904 zijn niet meteen sporen te zien van een mogelijke ontginning. De twee vijvertjes op de kaart van 1904 zouden misschien uitgegraven kunnen zijn.

Oude kadasterkaart met aanduiding van het bewuste perceel 'Aan de Balken', sectie C, nr. 366a

Militaire kaart uit 1873 met de Balkerbeek op de grens van Kaulille en Grote Brogel

Zelfde locatie op de militaire kaart van 1904