Alle ringovens van Limburg

In de loop van de 19de en 20st eeuw werd in Limburg een tiental ringovens gebouwd. Twee daarvan bestaan nog steeds en zijn ook nog in gebruik.

De zogenaamde Hoffmann-ringoven is genoemd naar ingenieur Friedrich Eduard Hoffmann. In 1859 kreeg Hoffmann in Pruisen en Oostenrijk een patent voor de ‘uitvinding van een ringvormige oven voor het continu branden van alle soorten stenen, aardewerk, kalk, gips en dergelijke’. Een Hoffmann- of ringoven is een continue oven. De eerste Belgische ringoven werd in 1868 gebouwd door de firma Hallemans in Hemiksem. De eerste ringoven in Nederland werd eveneens in 1868 gebouwd. 

Schema van een ringoven met 18 kamers en centraal de rookgasafvoer  (De Meester, 1907)

Een ringoven maakte een continue bakproces mogelijk met een relatief laag brandstofverbruik. Oorspronkelijk was dat steenkool. De oven werd kamer per kamer gevuld en leeggemaakt. Het vuur verplaatst zich van kamer naar kamer. Door een slimme sturing van de luchtstroom (en de afvoerde rookgassen) kon de volgende kamer telkens voorverwarmd worden.

13 ringovens

Het is niet bekend wanneer in de Limburg de eerste ringoven werd gebouwd. Misschien zijn de ovens van steenbakkerij Schouterden (1911) en die van steenbakkerij Smeets (1911) in Maaseik wel de oudste. Bijna alle ringovens die ooit werden gebouwd zijn intussen verdwenen. Nog twee ringovens blijven over en worden bovendien ook nog gebruikt: de ringoven van steenbakkerij Schouterden in Maaseik (1911) en de ringoven van  de steenbakkerij van Membruggen in Riemst (1960).

We vonden ook nergens informatie over die in de praktijk de ringovens bouwde. Werd hiervoor een extern bedrijf aangetrokken? Bouwde men die zelf (onder begeleiding)? We weten het niet.

Een overzicht van de 13 ringovens die ons bekend zijn (de jaartallen duiden telkens op de ringoven):

Pannenfabriek Belisia, Bilzen
1902 - 1927
Onduidelijk wanneer de ringoven werd gebouwd waarvan sprake is in een advertentie.

Steenbakkerij Vandersanden, Spouwen, Bilzen
1928 - 1953
Jaak Vandersanden start in 1925 een steenbakkerij in Spouwen met een veldoven. De ringoven wordt gebouwd in 1928. De oude schoorsteen op het bedrijfsterrein dateert ook van toen. Jaaks zoon Constant vervangt de oude oven in 1953 door een Hoffman kameroven. In 1962 wordt een tunneloven gebouwd.

Pannenfabriek Taxandria - Vandermeulen & Co, Bree
>1918 - 1966?
De ringoven werd kort na de eerste wereldoorlog gebouwd. Het bedrijf sloot in de jaren zestig.

Steenbakkerij Meulemans, Lanklaar (Dilsen-Stokkem)
1924 - 1968
Deze steenbakkerij had allicht van bij de start een ringoven. De steenkoolmijn van Eisden was de belangrijkste klant.

Steenbakkerij Koolmijn Winterslag, Genk
1923 - 1964 
De koolmijn beschikte vanaf 1923 over een steenbakkerij met ringoven. De Hoffmann ringoven had 24 kamers. Stenen werden gemaakt met gemalen 'mijnsteen' ipv. met leem of klei.

Pannenfabriek De Maas, Kessenich (Kinrooi)
1903 - 1975
Bij de start had de fabriek 14 Casselovens die met steenkool werden gestookt. Die werden volgens de beschikbare informatie later verbouwd tot een ringoven.

Steenbakkerij Heylen (nu Wienerberger), Lanaken
1966 - ?
De steenbakkerij werd gebouw in 1966 en beschikte over een ringoven die later werd vervangen door een tunneloven. De exacte datum is niet bekend.

Steenbakkerij Nelissen, Kesselt (Lanaken)
1921 - 1965?
In de jaren zestig werd de oorspronkelijke ringoven vervangen door een tunneloven.

Steenbakkerij Smeets, Maaseik
1903 - ?
De ringoven wordt gebouwd in 1911. Het is niet duidelijk tot wanneer deze steenbakkerij actief is.

Steenbakkerij Houben-Spitz, Maaseik
1925 - 1971
Het bedrijf werd op gericht in 1904. De ringoven werd gebouwd in 1925.

Steenbakkerij Schouterden (nu Wienerberger), Maaseik
1911 -  nu
De oorspronkelijke ringoven is nog steeds in gebruik voor speciale types bakstenen. De oorspronkelijke schoorsteen bij de ringoven was 30 meter hoog en werd in 1923 gebouwd door de Nederlandse aannemer Peter Johannes Geelen. Een aantal jaren geleden werd de gemetste schouw vervangen door een metalen exemplaar.

Steenbakkerij Eyben, Maasmechelen
1922 - 1983
Dee ringoven was waarschijnlijk in gebruik tot bij de verkoop in 1983. Bij de verkoop is sprake van een automatische kolenstookinstallatie Thermo.

Steenbakkerij Membruggen, Riemst
1960 - nu
Het bedrijf bestaat sinds 1947. De ringoven werd gebouwd in 1960 en is nog altijd in gebruik. Zo is het een van de weinige steenbakkerijen in Vlaanderen die nog met een ringoven werkt. In Limburg is alleen de ringoven van steenbakkerij Schouterden in Maaseik nog ouder. Die is van 1911 en ook nog in gebruik.

De ringovens van steenbakkerijen Schouterden (links) en Houben-Spits (rechts) in Maaseik (Luchtfoto 1944)

'Panovese kàl' in Kortessem

De pannenbakkers van pannenfabriek Van Oostayen in Kortessem hadden een eigen taaltje. Dat was destijds algemeen bekend in Kortessem.

In een artikel in Het Belang van Limburg van 11 juli 1992 leggen Jef Oris en Tuur(ke) Bielen aan journaliste Denise Vandeloo uit hoe die 'panovese kàl' tot stand kwam en hoe het taaltje werkte: "De mannen van pannenfabriek Van Oostayen verwisselden de klinkers en medeklinkers op een nog al vrije manier zodat voor oningewijden een onverstaanbare taal ontstond." Er waren blijkbaar geen vaste regels en het taaltje, op basis van het Kortessems dialect ('Kotshoves'), was vooral een spelletje tussen de werknemers van de fabriek. 

De oorsprong van het 'panoves' had volgens de overlevering iets te maken met de bijnaam van 'een schoon Kortessems meiske' dat erg geliefd was bij de pannenbakkers en waarvan die bijnaam dus telkens omgedraaid werd. Dit gaf uiteindelijk aanleiding tot het eigen taaltje.

Bevroren pannen...

Op een dag kwam een van de medewerkers met een belangrijke mededeling bij de baas: " 't Is te naach wemp gedoes, de heil vronne zén bepare! ". Het kwam er op neer dat het die nacht erg koud geweest was en dat als gevolg daarvan de pannen bevroren waren... Maar de Nederlandse fabriekseigenaar verstond er niets van...
Andere vermelde voorbeelden waren een "poette zwaas" (zwarte poes) of "muk of strarege" (straks of morgen). Er bestond zelfs een versie van het 'Onze Vader' in het 'panoves'.

Volgens het krantenartikel waren er in 1992 nog wel wat mensen die het taaltje konden spreken en verstonden. Het waren meestal oud-werknemers van de pannenfabriek of hun familieleden.

Spoonerisme

Een taal(tje) met dergelijke opzettelijke versprekingen komt wel meer voor. Er is zelfs een begrip voor: spoonerisme, naar een Engelse dominee en wetenschapper, William Archibald Spooner (1844-1930), die blijkbaar bekend stond voor zijn opvallende versprekingen. 

Het Kortessemse 'panoves' haalde zelfs een overzicht op Wikipedia met zgn. 'language games'. Daarin staat overigens ook de zgn. 'p-taal' die bij veel jeugdbewegingen bekend is (was).

 

De pannenbakkers van pannenfabriek Van Oostayen (foto 'Kortessem vroeger en nu')

De Limburgse keramische sector in 1907

Zoals ik al verteld heb, kon ik onlangs een uniek boek kopen: 'Les industries céramiques', geschreven door Marcel De Meester, uitgegeven in 1907. Marcel De Meester werkte als ingenieur voor het toenmalige Ministerie van Nijverheid en Arbeid. Het boek van 180 pagina's bevat een algemene beschrijving van de verschillende takken van de keramische sector in België: steenbakkerijen, pannenfabrieken, vuurvaste keramiek, porselein, tegels... Het boek sluit af met een uitgebreide inventaris van bedrijven per sector in België. Op die manier is het een uniek tijdsdocument.

Inventaris

De Meester maakt een inventaris voor 13 categorieën. Het onderscheid ligt in de hoofdactiviteit van de opgesomde bedrijven. Hij legt echter niet uit hoe en in welk jaar deze inventaris tot stand kwam, vermoedelijk in 1905-1906. Dit zijn de 13 categorieên:

1. Briques, Tuiles, Carreaux, Tuyaux de drainage
2. Briques émaillées
3. Tuiles, Carreaux, Briques, Tuyaux de drainage et de cheminée
4. Poterie de terre cuite et poterie commune
5. Tuyaux d'égout et Poterie en grès commun vernissé au sel
6. Potereie de grès commun pour produits chimiques. Tuyaux d'égout
7. Produits réfractaires
8. Pavés genre Quaregnon et dalles d'usine
9. Carreaux et pavés genre Sarreguemines
10. Carreaux en grès cérame à dessins incrustés
11. Faïence. Grès émaillé de revêtement
12. Pipes
13. Porcelaine

In de eerste categorie 'Briques, Tuiles, Carreaux, Tuyaux de drainage' komen geen Limburgse bedrijven voor. Blijkbaar was er op dat moment geen enkel bedrijf in Limburg dat als hoofdactiviteit bakstenen produceerde. De Meester vermeldt wel dat hij geen veldovens heeft opgenomen in zijn inventaris. In de lijst komen de typische Belgische  'baksteenregio's' (Rupelsstreek, Kempen...) wel duidelijk naar voor. Ook het bedrijf van Sylvain Francart in Beerse staat in de eerste lijst vermeld. Hij verhuist pas in 1907-1908 naar Tongeren. De lijst wordt gepubliceerd in 1907 maar kwam allicht in de jaren daarvoor tot stand.

In de tweede lijst, 'Briques émaillées', staat de Manufacture de Céramiques décoratives in Hasselt opgenomen. Het Hasseltse bedrijf staat ook als enige Limburgse onderneming in lijst 11, 'Faïence. Grès émaillé de revêtement'. Het is inderdaad  tijdens de periode 1900-1915, wanneer architect en ingenieur Alphonse Gatz aan het hoofd van het bedrijf staat, dat men zich toelegt op de ontwikkeling van keramische bouwelementen. In heel veel openbare gebouwen en bedrijven worden in die periode sanitaire installaties in Hasselts keramiek opgebouwd.

In lijst 4 'Poterie de terre cuite et poterie commune', staan bedrijven die gebruiksaardewerk produceren. In Limburg zijn in 1907 blijkbaar nog vijf bedrijfjes actief: Pillards (Bree), Vandermeulen (Sint-Truiden), Daenen-Roggen (Tongeren), Nelissen (Tongeren) en Vroom (Wijchmaal - Peer).

Opvallend is ook lijst 12 met de bedrijven die pijpen produceren. Daarin staat als enige Limburgse bedrijf de bekende firma Knoedgen uit Bree. Daar komen we zeker nog eens op terug.    

Voor het overige staan enkel in lijst 3 'Tuiles, Carreaux, Briques, Tuyaux de drainage et de cheminée' Limburgse bedrijven. Het zijn er wel 21!

Dit is het lijstje:

    Moens (les enfants), Alken
    Tuilerie mécanique Belisia (Sté anon), Bilzen
    Van de Venne et Van der Meulen, Bree
    Smits-Van Eckart, Guigoven (Kortessem)
    Thiéry-Vandersmissen, Halen
    Tielen-Wouters, Hamont (Hamont-Achel)
    Winkels, Hamont (Hamont-Achel)
    Hénault, Henis (Tongeren)
    Sté anon. La Meuse, Kessenich (Kinrooi)
    Eggen Jennen, Lanklaar (Dilsen-Stokkem)
    Hoeven, Lanklaar (Dilsen-Stokkem)
    Reniers, Loksbergen (Halen)
    Thielens, Loksbergen (Halen)
    Goyens, Maaseik
    Lowel et Cie, Nieuwerkerken
    Kenens, Peer
    Kusters, Rekem (Lanaken)
    Raymaekers, Schulen (Herk-de-Stad)
    Christiaens Henri, Tongeren
    Christiaens Hubert, Tongeren
    Delvigne et Van West, Tongeren

De meeste panovens of pannenfabrieken kunnen we met redelijke zekerheid identificeren (via de link kom je bij de desbetreffende panoven van onze inventaris terecht). Over sommige twijfelen we nog.

Het bedrijf Smits-Van Eckart in Guigoven (Kortessem) is heel waarschijnlijk de latere Pannenfabriek Vanoostayen. Deze namen waren we nog niet eerder tegengekomen. Vanoostayen kocht de pannenfabriek waarschijnlijk in 1909.

Het bedrijf Thiéry-Vandersmissen in Halen is in feite geen keramisch bedrijf. Eigenaardig genoeg nam De Meester het toch op in zijn inventaris. Hij vermeldt zelf dat het gaat om 'tuyaux en beton. Carreaux et tuiles en ciment'. Over dit bedrijf schreef ik eerder al een stukje op mijn website. 

Het bedrijf Tielen-Wouters in Hamont-Achel is ons niet bekend. Een tijdje geleden kregen we van de Heemkundige Kring Hamont heel wat nieuwe informatie en konden we verschillende pannenbakkers aan onze inventaris toevoegen. Dit bedrijf was daar echter niet bij...

Het bedrijf Hénault in Henis (Tongeren) is mogelijk het bedrijf dat in 1841 eigendom was van Jan Bertrand. Het is echter moeilijk vast te stellen of het inderdaad om dit bedrijf gaat.

Panoven Reniers in Loksbergen is ons onbekend. Mogelijk gaat het om panoven Coeckelberghs in onze inventaris.

Het bedrijf Goyens in Maaseik is moeilijk te identificeren. Recent vulden we nog onze inventaris voor Maaseik aan met nieuwe informatie. Ene Godfried Goyens wordt in de Almanak van 1888 vermeld als pannenbakker. We denken dat hij rond 1907 mogelijk pannenbakker was in de Panoven Gasthuisveld uit de inventaris uit 1841.

Het bedrijf Lowel uit Nieuwerkerken is mogelijk de grote pannenfabriek in het centrum van Nieuwerkerken waarover we tot nu toe weinig informatie hadden gevonden. Het is het enige bedrijf dat op dat moment actief is.

Ontbrekende bedrijven?

De inventaris van De Meester lijkt erg compleet. Maar er zijn ook een paar afwezigen. Sommige ontbrekende steenbakkerijen waren in 1906-1907 waarschijnlijk gewone veldovens waardoor ze niet in de inventaris werden opgenomen.

Panoven Coenen bij de windmolen in Elen (Dilsen-Stokkem) staat niet in de lijst. Volgens onze informatie was die zeker nog actief op dat moment. 

Een opvallende afwezige is ook steenbakkerij Vanhengel in Genk. Die was actief tussen 1901 en 1925. Allicht was het bedrijf op het moment van de inventaris nog maar een veldoven.

Ook voor steenbakkerij Houben-Spitz (Maaseik) begonnen in 1904, is dat allicht de reden. De ringoven wordt pas gebouwd in 1925....

En tenslotte ontbreekt ook de panoven van Jozef Vos in Schulen (Herk-de-Stad). Dit bedrijf had destijds een eigen aansluiting op het station van Schulen en was erg bekend in de regio. Allicht was het bedrijf net gestopt op het moment van de inventaris door De Meester. Jozef Vos verkocht volgens zijn informatie zijn laatste pannen in 1906. Hij was op dat ogenblik 67 jaar oud.

Panoven Raymaekers in Schulen (bovenaan) en Panoven Vos (links) (militaire kaart 1903)