zondag 15 oktober 2023

Het was een Marseille pan!

Een tijdje geleden schreef ik een stukje over een mooie pan die ik gevonden had in Balen, in de Antwerpse Kempen. Het was een pan die ooit gemaakt was in Pannenfabriek Sint-Jozef, het bedrijf van Sylvain Francart in Beerse bij Turnhout. Aan de onderzijde staat de tekst "Société St. Joseph - Sylvain Francart - Turnhout Anvers".

Onlangs kreeg ik een berichtje van mijn goede vriend Huub Mombers over deze pan (bedankt Huub!). Hij kon me vertellen dat dit in feite een typische Marseille pan was, een 'tuile de Marseille'. Een pan met een platte 'wel' (sluiting) die gekruist werd gelegd en met de typische schuine strepen op de 'wel'. Op de foto's die hij me bezorgde bleek dat sommige pannen ook het typische hartje hadden dat op de pan van Francart voorkwam.

Dit type vlakke dakpan werd oorspronkelijk (vanaf ongeveer 1880) in Lyon en Marseille geproduceerd en verspreidde zich via de rest van Frankrijk naar Italië en dus ook naar België en Nederland. Sylvain Francart produceerde dus blijkbaar al voor 1907 (het jaar dat hij het bedrijf in Beerse verkocht) deze typische Marseille pannen.

De pan van Tuilerie Saint-Joseph in Beerse, het bedrijf van Sylvain Francart.

Marseille pan uit de verzameling van Huub Mombers

Nog een andere Marseille pan uit de verzameling van Huub Mombers, let op het hartje (dit is een linksdekkende pan)


Over panovens, steenbakkerijen.. en geologie!

Onlangs hield ik een lezing voor Geolim, de werkgroep geologie van Likona, de Limburgse Koepel voor Natuurstudie. De geologen waren erg geïnteresseerd in mijn verhaal over de Limburgse panovens, pannenfabrieken en steenbakkerijen. Erg logisch, de link met de ondergrond is duidelijk, keramische bedrijven hebben klei nodig, klei of leem! Die klei is op heel veel plaatsen aanwezig, maar heeft verschillende eigenschappen en een uiteenlopende oorsprong.

Titelpagina van mijn presentatie met rechts een foto van de kleigroeve Francart in Tongeren (Klei van Henis)

 

Schulen of Westerwald?

Vroeger vond je de keramische bedrijven op de plek waar de geschikte klei te vinden was. Nu niet meer: grondstoffen worden soms over vele honderden kilometers getransporteerd. Klei blijft echter een 'zwaar' product en dus speelt 'nabijheid' nog steeds een rol, zij het minder dan vroeger.

Schulense pannenbakkers, bijvoorbeeld, vonden al in de 17de eeuw ter plaatse erg goede klei voor de productie van hun Schulense pannen. Die klei, Rupeliaanse of Boomse klei, vonden ze op 2 à 3 meter diepte.

Steenproducent Vandersanden gebruikt voor de meeste bakstenen leem uit de omgeving, maar voor de verschillende lichtgekleurde en witte gevelstenen in het assortiment, gebruiken ze zgn. Westerwald-klei. Dit is een van nature witbakkende kleisoort uit de streek Westerwald in Reinland-Pfalz, in het westen van Duitsland, zo'n 200 km van Bilzen. De regio is traditioneel bekend van het grijs-blauwe aardewerk in de vorm van bierkannen en -kruiken. 

Over de soorten klei

In Limburg is zowat overal klei of leem te vinden. Dat blijkt ook uit de spreiding van de historische panovens en steenbakkerijen uit mijn inventaris. In Vlaanderen worden heel wat verschillende soorten klei gebruikt. Elk met een verschillende herkomst en dus ook een verschillende geschiedenis.

Een overzicht volgens M. Gulinck (1958):

  • Polderklei (niet in Limburg)
  • Jonge rivierafzettingen (Maas- en Scheldevallei)
  • Kleien van de Kempen (niet in Limburg)
  • Rupeliaanse klei (Boomse klei)
  • Ieperiaanse klei (niet in Limburg)
  • Klei van Henis
  • Deklemen
  • Verweringsproducten van schalies en mergels (niet in Limburg?)
  • Schalies uit (steenkool)mijnen

Grofweg kan je zeggen dat zowat alle bedrijven in het Maasland gebruik maakten van de alluviale (rivier)klei die ooit door de Maas werd afgezet. De meeste grote bedrijven lagen kort bij de Maas.

Rupeliaanse kleilaag, van mariene oorsprong, dwz. ooit door de zee afgezet, komt in een lange strook in het midden van Limburg voor. Onder meer in Loksbergen, Schulen, Alken en Hasselt werd deze klei verwerkt in pannen, buizen en bakstenen.

De klei van Henis dagzoomt aan de oppervlakte vooral in het zuiden van Limburg. Steen- en pannenbakkerijen in Bilzen en Tongeren maakten gebruik van deze kleilaag, die uitermate geschikt was voor pannen en holle elementen.

De leem bedekt zowat volledig Haspengouw en werd ooit (tijdens de verschillende ijstijden) door de wind aangevoerd. Veel veldovens in de regio gebruikten deze leem net als de grote baksteenfabrieken zoals Vandersanden en Nelissen, die vandaag nog actief zijn.

Schalie (of 'mijnsteen') werd enkel door de koolmijn van Winterslag gebruikt. Dit restproduct van de steenkoolwinning werd fijngemalen en met water gemengd om vervolgens tot bakstenen te worden geperst. Deze Carboonschalie is 310 miljoen jaar oud. De Winterslagse baksteen kreeg daarom terecht de titel van 'oudste baksteen van Vlaanderen'.

Virtueel boren naar klei

Sinds kort kan je op de website 'Databank Ondergrond Vlaanderen' kaarten raadplegen waarop de verschillende kleilagen en de diepte waarop ze voorkomen aangegeven staan (kies voor 'kaartlagen kiezen' en vervolgens voor 'Delfstoffen'). Dat geeft interessante informatie over het voorkomen van deze kleilagen. Bovendien kan je op dezelfde website 'virtuele boringen' doen waarmee je voor een bepaalde locatie de onderliggende geologische lagen kan ontdekken. Ook dat geeft een idee van de klei die op een bepaalde locatie voorkomt.

Met al die informatie kan voor elke historische panoven, pannenfabriek en steenbakkerij in principe nagegaan worden welke klei of leem werd gebruikt. Het is de bedoeling om die informatie voor elk bedrijf in mijn inventaris toe te voegen. 

Alles over klei

Het werd overigens ook voor mij een leerrijke voormiddag. De inleiding werd gegeven door geoloog Bert Neyens. Hij gaf een algemene toelichting over klei, de samenstelling en eigenschappen. Daarin is hij een specialist. Bert is bij Steenfabriek Vandersanden verantwoordelijk voor de samenstelling van de klei die voor de productie van hun bakstenen wordt gebruikt. Hij is overigens ook de persoon die de nieuwe  Pirrouet-gevelsteen heeft ontwikkeld die tijdens de productie CO2 opneemt!

Kleiwinning met baggermachine, Steenbakkerij Meulemans, Lanklaar (Dilsen-Stokkem) (© Jos Leenders)


dinsdag 3 oktober 2023

Miljoenen draineerbuizen

Heel wat voormalige pannenfabrieken produceerden ook de typische keramische draineerbuizen. Vele miljoenen van die dingen zijn in de loop van de 19de en 20ste eeuw in landbouwgronden begraven. Vooral in 'waterzieke' gronden, zoals men zei over gronden met een hoge grondwaterstand. Vandaag de dag denkt men daar heel anders over en de droge zomers doen de landbouw in paniek slaan. Nu blijkt dat de massale drainage van landbouwgronden net één van de oorzaken is van de droogteproblemen in onze warme zomers.

Engeland

De eerste drainages met buizen werden aangelegd in Engeland en dateren uit 1810. Later werd de techniek met keramische buizen overgenomen in Nederland en België. De eerste drainage volgens het Engels stelsel werd in België aangelegd in 1835 in de buurt van Doornik. Een meer algemene invoering gebeurde in 1849-1850, toen het Ministerie van Binnenlandse Zaken in Brussel een speciale dienst oprichtte om de studie van het drainageprobleem aan te vatten en er ook ruime kredieten voor over had. 

In die jaren startte België ook met haar overheidsstatistieken. Volgens die officiële informatie waren in 1849-1850 in gans België 589000 buizen gelegd, waarvan in Limburg, toen niet meteen een belangrijke landbouwprovincie, toch ook al 10070! Een dergelijke drainage met keramische buizen was bovendien relatief duur (meer dan 10% van de kostprijs van de landbouwgrond per hectare).

Pottenbakkers

De eerste drainagebuizen werden door pottenbakkers gemaakt. Ze werden gedraaid zoals potten gemaakt werden. Later werden ze met een strengpers geproduceerd. De eerste commerciële strengenpersen zouden rond 1850 in Engeland in gebruik genomen zijn. De productie van drainagebuizen zou de introductie van strengenpersen versneld hebben omdat het zo gemakkelijk was en er in de helft van de 19de eeuw zo'n grote vraag was naar drainagebuizen.

Limburg

Heel wat Limburgse pannenfabrieken hadden draineerbuizen in hun assortiment. De fabriek van Wijer (Nieuwerkerken) adverteerde uitdrukkelijk met verschillende doormeters van drainagebuizen. Dit was het bedrijf van de familie Kumpen. Het was de voorloper van het internationale bedrijf Keramo, nu onderdeel van Wienerberger.

In Pannenfabriek Jorissen in Loksbergen (Halen) werd de laatste lading nooit uit de oven gehaald. De oven zit er nog vol met gebakken draineerbuizen...

Advertentie uit 1930 (Archief Het Belang van Limburg)

 

Advertentie uit 1932 (Archief Het Belang van Limburg)

 

Drainagebuizen in de oven van Pannenfabriek Jorissen, Loksbergen (foto: Archeonet)


Bronnen:
- De eerste drainages in West-Vlaanderen, Biekorf. Jaargang 68 - DBNL

Tot varens, Guido!

Op 5 september overleed Guido Vandermarliere, 'den Do' voor vrienden en kennissen. Geschiedenis en erfgoed waren zijn passie. Een geboren verteller. Hij woonde een tijdje in Eksel, maar keerde ooit terug naar Poperinge, zijn geboorteplek. Daar is hij nu overleden.

Waar hij woonde deed hij opzoekingen over de lokale geschiedenis en, vooral, hij publiceerde erover. Zo verschenen heel wat verhalen over Eksel en omgeving. De geschiedenis van de hopteelt in Poperinge was een ander belangrijk thema. Hij werkte voortdurend aan de transcriptie van documenten uit het Poperings archief, die met alle nodige commentaar werden gepubliceerd. Hij was een groot promotor van het hoppe-erfgoed.

Ik kende Guido al van toen we nog collega's waren bij het provinciebestuur van Limburg. Guido bezorgde me later interessante informatie voor mijn familiestamboom en we mailden over een pannenoven in Eksel en de bakstenen die voor de kerk van Eksel werden gebakken...

In april dit jaar verscheen zijn 250ste editie van 'Do's Gazette', een nieuwsbrief vol erfgoed die Guido bijna maandelijkse verstuurde aan zo'n 700 abonnees! "Dit is voorlopig mijn laatste nummer. Momenteel zit ik met gezondheidsproblemen", zei Do. Maar zijn gezondheid beterde niet meer...

Guido was voor mij een voorbeeld van hoe je moet proberen om zoveel mogelijk mensen te interesseren voor lokaal erfgoed en lokale geschiedenis.

Bedankt Guido, tot varens!


 


Welkom!

Een Limburgse inventaris!?

Een inventaris van 'alle' Limburgse panovens, pannenfabrieken en steenbakkerijen? Allicht onbegonnen werk... In elk geval wil ik m...