In de publicatie 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen' vonden we deze prachtige foto van een oude pannenoven. Het gaat om de 'pannesjop' van Hubertus Hoeven en Josephina Hermans in Lanklaar.
Op het eerste zicht een foto van een doorsnee hoeve met wat stallen. Maar in feite is het een unieke foto en een van de weinige die van een 19de-eeuwse Limburgse pannenoven zijn bewaard. Dat blijkt wanneer je inzoomt op de foto, en het wordt nog beter met het bijbehorende verhaal dat te lezen is in de publicatie 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen', geschreven door F. Meijers en uitgegeven door Geschiedkundige Kring 'De Vreedsel' uit Lanklaar.
 |
| De pannenoven Hoeven-Hermans (bron: 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen') |
Van pannesjop naar machinale pannen
Deze 'pannesjop' lag langs de Koppelstraat, tegen de Vrietselbeek, en werd gebouwd rond 1860-1870. De klei werd vlakbij uitgegraven en met wagentjes naar de fabriek gebracht. Daar werd de klei in een ronde put, de 'zomp', gestort. In het midden daarvan stond de kleimolen die werd getrokken door een paard. De pannen werden gevormd en in de droogloodsen gelegd. Vervolgens werden ze gedroogd en gebakken. Elke oven (blijkbaar waren er twee) kon ongeveer 5000 pannen bevatten. Tot de eerste wereldoorlog werden 'mutsaarden' (bussels hout) als brandstof gebruikt. Na het afkoelen werden de pannen gestapeld en de bestelling werden naar de tramwissel gebracht voor het transport per (buurt)tram.
Na de eerste wereldoorlog werd de pannenoven uitgebreid en werd (door een van de zonen) omgeschakeld naar de productie van mechanische pannen. Ze kochten daarvoor een tweedehandsinstallatie uit een pannenfabriek in Tongeren, volgens het verhaal pannenfabriek 'Tuileries Tongroises'. Het ging om een strengenpers, een afsnijapparaat,
een pers met stalen vormen en een hele partij rekken. De kwaliteit van de pannen liet echter te wensen over. Zo
viel de pannenbakkerij stil en kort voor of na de tweede wereldoorlog
was het helemaal gedaan.
Een interessante foto
Als we inzoomen op de foto zien we heel wat interessante details. Het woonhuis van de familie ligt links. Vooraan, in het midden, ligt de pannenoven, ook onder een pannendak. We zien twee schouwen. Allicht zijn er dus twee afzonderlijke ovens. Aan het gebouw met de oven zien we een halfronde uitbouw, schijnbaar afgewerkt met pannen (of is het een stapel gebakken pannen?). Het is niet duidelijk of deze structuur tot de oven behoort. Vooraan staan een man, in pak, en een vrouw, ook in mooie kleren, vermoedelijk de ouders Hubertus (Bèr) Hoeven en Josephina (Fina) Hermans. Rechts van de oven zijn een man met een snor en een vrouw (?) duidelijk pannen aan het maken. Achter hen zien we een droogschuur met rekken voor de drogende pannen. Daarachter staan blijkbaar nog twee schuren met een pannendak, mogelijk nog meer droogschuren.
 |
| De pannenoven Hoeven-Hermans, detail (bron: 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen') |
Rosmolen
Uit het verhaal en een reconstructietekening weten we dat er voor de pannenoven ook een kleimolen
of rosmolen stond. Die werd aangedreven door een paard. Op de foto is die kleimolen moeilijk zichtbaar of misschien ook niet aanwezig. Dergelijke kleimolens waren de eerste vorm van mechanisatie in deze ambachtelijke pannenfabriekjes. Daarvoor werd de klei bewerkt door met de voeten de klei 'te treden'. In Schulen gebeurde dit nog tot aan de eerste wereldoorlog. In Nederland zouden de eerste rosmolens al in de 17de eeuw gebruikt zijn. In de inventaris voor het eerste kadaster opgemaakt rond 1842 werd enkel een rosmolen vermeld voor de pannenoven in Kortessem. Ook de pannenfabriek bij de molen van Elen zou voor de Eerste Wereldoorlog een 'rospotaardemolen' in gebruik hebben gehad.
 |
| De pannenoven Hoeven-Hermans: de rosmolen (bron: 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen') |
Bronnen:
- Informatie via Frans Medaer, waarvoor met veel dank (ook aan Jos Leenders voor tekeningen en foto's)
- 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen', F. Meijers, Geschiedkundige Kring 'De Vreedsel',
Lanklaar
- 'Het bewerken van de aarde op de pre-industriële steenfabrieken - De rospotaardemolen ‘Revisited’,
Paul De Niel, Het Wiel, jg. 31, nr. 1, 2021
