woensdag 3 juli 2019

Kunstkeramiek en dakpannen, made in Bree?

Een van de bekende Limburgse pannenfabrieken was zeker het bedrijf Taxandria uit Bree. Het werd opgericht rond 1900 en was tot laat in de jaren 1960 actief. De exacte data kennen we nog niet.

Opvallend is dat het bedrijf, zowel in zijn beginperiode als later in zijn bestaan, ook bloempotten produceerde én, volgens een artikel in Het Belang van Limburg uit 1952, ook zogenaamd kunstkeramiek maakte: sierpotten, vazen, schotels, enzovoort.

Waarschijnlijk was deze productie vergelijkbaar met die van andere Belgische bedrijven zoals de Hasseltse keramiekfabriek 'Manufacture de céramiques décoratives de Hasselt'.

Het is ons niet duidelijk welke producten precies bij Taxandria werden gemaakt. Op veilingsites vind je regelmatig voorwerpen en vazen die de vermelding dragen 'Keramiek Bree', maar het is niet duidelijk of deze producten uit Dakpannenfabriek Taxandria komen of dat ze in een ander Brees bedrijf werden gemaakt.  Allicht zijn er inwoners van Bree die ons meer kunnen vertellen...

Een van de leuke dingen die we op het internet vonden was deze schaal!

Schaal met vermelding 'Keramiek Bree'

dinsdag 18 juni 2019

Lommelse baksteen of kalkzandsteen?

In 1906 werd door de familie Emsens een steenbakkerij ('briqueterie') opgericht in Stevensvennen in Lommel. Deze steenbakkerij maakt deel uit van de eerste activiteiten van wat later de grote multinationale onderneming Sibelco zou worden.

Alleen is het niet duidelijk of er in deze steenbakkerij wel echte 'bakstenen' werden gemaakt. Er werden in elk geval ook kalkzandstenen geproduceerd op basis van het prachtige witte zand dat ter plaatste werd ontgonnen. Ze werden onder de merknaam 'Briques Sili' verkocht. De steenbakkerij stopte haar activiteiten in de periode voor de Eerste Wereldoorlog.

Elders in Lommel (vooral ten noorden van het kanaal Herentals-Bocholt) werd zeker klei gebruikt voor het bakken van stenen.

Steenbakkerij van de familie Emsens in Stevensvennen rond 1910

donderdag 13 juni 2019

Een reus in de panoven!

Inderdaad, in 1810 werd er in Hasselt een nieuwe reus geboren in een pannenfabriek in de wijk Runkst! Het gaat om de bekende Hasseltse stadsreus De Langeman, die met zijn echte naam Don Christophe heet. De reus werd door kunstenaar Melchior Tieleman samen met zijn leerlingen hersteld en kreeg 'een meer artistieke vorm, geïnspireerd op de reus van de stad Antwerpen'.

Volgens de verslaggeving werd de reus heropgebouwd "dans une tuilerie, entre le Boomkens- et la Fonteinstraat", in de wijk Runkst dus! Meteen een nieuwe panoven op onze Limburgse inventaris!

Voor het overige hebben we weinig of geen informatie over deze pannenfabriek. We weten door de geschiedenis van de Hasseltse reus ongeveer waar ze gelegen was en, op basis van de afmetingen van de reus, dat de droogloods minstens 5 meter hoog was. Maar daar blijft het voorlopig bij...

Hasseltse reus De Langeman, geboren in een panoven in Runkst


donderdag 9 mei 2019

De steenbakkerij van de Mijn van Beringen

Op Erfgoedplus.be vonden we een tweede foto van de steenbakkerij van de mijn van Beringen. De foto is blijkbaar afkomstig van de 'Société Anonyme Charbonnages de Beeringen', 'de mijn' zelf dus.
De foto lijkt in de zelfde periode gemaakt te zijn als de foto op de oude postkaart die we vonden op Delcampe (let op de elektriciteitspaal!).

Op beide foto's zie je de 'rauwe' bakstenen die liggen te drogen in lange rijen. Op de nieuwe foto zien we een brandende oven. Heel waarschijnlijk is het een gewone gestapelde veldoven, maar het zou ook kunnen dat het om een klampoven gaat waarbij er met drie vaste muren werd gewerkt.

De drie mannen staan naar de oven te kijken op wat lijkt op een andere - uitgebrande en afgekoelde - oven.

Uit een klein krantenartikeltje uit het Belang van Limburg uit 1910 blijkt ook dat er al in 1910 een steenbakkerij actief was op de mijnsite in 'Stall' (Koersel, Beringen)...


Detail van de foto die we vonden op Erfgoedplus.be

zondag 28 april 2019

Op bezoek bij steenbakkerij Wagemans

Op Erfgoeddag op 28 april gingen we op bezoek bij Steenbakkerij Wagemans. Het was een aangename kennismaking met een enthousiaste steenbakker!

Meer dan tien jaar geleden was ik er op een Open Monumentendag al eens op bezoek geweest, maar dat was nog op hun vorige locatie. Nu werkt de ambachtelijke steenbakkerij enkele honderden meters verder op een perceel in het landbouwgebied.

In feite is het verrassend hoe dit oude ambacht in de huidige complexe samenleving met zijn strenge regelgeving en dure technologie nog is blijven bestaan. In feite is het een beetje een anachronisme.  Tegelijkertijd is het een erg sympathiek en eerlijk bedrijf. Met de leem van ter plaatse en met vakkennis en veel handenarbeid worden hier stenen gebakken, zo'n 600 000 per jaar!

De techniek is al honderden jaren dezelfde, alleen maken eenvoudige machines het handwerk wat lichter en zo kan steenbakker, Ronny Wagemans, het werk bijna helemaal alleen aan.

De stenen worden op een eenvoudige elektrische steenpers gemaakt en met de hand opgestapeld. Twee per twee, zo'n 7000 per dag. Een eenzaam werk. In de open droogloodsen drogen ze langzaam in de wind.

Zo'n drie keer per jaar worden de stenen gebakken. Bij droog weer wordt de veldoven opgestart en worden de lagen gedroogde stenen (afgewisseld met steenkool) gestapeld. Terwijl de oven brandt worden de volgende lagen toegevoegd tot er zo'n 250 000 stenen opgestapeld zijn. Dan wordt de oven bovenaan afgewerkt met een laag isolerende kleikorrels en worden de zijkanten dichtgesmeerd met leem. 24 uur later is de oven uitgebakken. Na enkele weken afkoelen kan hij uitgeladen en gesorteerd worden. Ongeveer 15% van de stenen gaat verloren: te laag of te heet gebakken, vervormd of aaneen gebakken...
De traditionele veldovenstenen zijn erg gegeerd. Door het gebruik van steenkool hebben ze een typisch uiterlijk met typische witte vlekken van de verbrande kolen.

Het bezoek op Erfgoeddag was degelijk georganiseerd. Het was een samenwerking tussen de familie Wagemans, de gemeente en de Hoeseltse geschiedkundige kring. Die had degelijke gidsen ingezet en voor mooi info-materiaal gezorgd.



vrijdag 19 april 2019

Baksteenoorlog in Sint-Truiden?

Op basis van de oude kaarten gingen we er van uit dat er aan het eind van de 19de eeuw langs de (Oude) Tongersesteenweg in Sint-Truiden één steenbakkerij lag.Twee opvallende advertenties in de Sint-Truidense krant De Tram maken duidelijk dat het er in feite twee waren. En dat er misschien wel een kleine baksteenoorlog gaande was...

In de krant van 28 december 1901 staan namelijk de twee onderstaande advertenties op dezelfde pagina, vlak naast elkaar. Bij Festraets-Van Slype kan men terecht voor de 'schoonste en allerbeste kareelen' aan de 'eerste kareelhoven komende uit de stad'. Bij Emm. Vanslype adverteert men met 'Geene halfgebakken of weke kareelen meer!' en zijn hun 'schoonste en beste kareelen' te bekomen op de Tongerse Steenweg 'Let wel op de 2den oven'.

Het lijkt er sterk op dat beide steenbakkers mekaar heel erg beconcurreren en dat met vrij scherpe argumenten. Zou het een echte baksteenoorlog zijn geweest? Misschien waren beide steenbakkers zelfs familie van elkaar? Dat zou het nog erger maken!


Krant De Tram, 28 december 1901

woensdag 17 april 2019

116 pannenovens en steenbakkerijen!

Met een steenbakkerij in Velm er bij, die we vonden door een tip van de heer Lammens, staat onze teller nu op 116! Bovendien is er voor elk oven nu een fiche beschikbaar.

Alle tips, aanvullingen en opmerkingen blijven welkom. Zo vullen we de informatie die we verzamelden verder aan en komen we ook meer te weten over deze ovens en hun eigenaars!

Steenbakkerij in Velm (Sint-Truiden)

maandag 15 april 2019

Bezoek steenbakkerij Wagemans op Erfgoeddag!

Op zondag 28 april kan je tijdens Erfgoeddag de steenbakkerij van de familie Wagemans bezoeken!

Onder het thema "Hoe maakt u het ?" gaat het tijdens de Erfgoeddag van 2019 over het cultureel erfgoed van vakmanschap, meesterschap, leren en maken.

De traditionele manier van pannen en stenen bakken is hét voorbeeld van vakmanschap en traditie. En wat is er traditioneler dan een echte gestapelde veldoven? Dit is dus een unieke kans om de enige nog actieve steenbakkerij in Limburg te bezoeken die nog op die manier bakstenen produceert! De familie Wagemans bakt in Werm al 85 jaar brikken op deze manier!

Op onze webpagina over Steenbakkerij Wagemans lees je meer over de geschiedenis en werking van het bedrijf.

Deze activiteit is een initiatief van de gemeente Hoeselt en de Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep vzw. Meer info lees je op hun website.

vrijdag 5 april 2019

Met 5 steenbakkerijen in Sint-Truiden staat de teller nu op 115!

Op de oude stafkaarten van 1873, 1904 en 1939 staan er rond Sint-Truiden wel 5 'briqueteries' vermeld. Vijf steenbakkerijen dus!

Drie steenbakkerijen liggen ten zuidoosten van Sint-Truiden (zie militaire kaart 1873), eentje ligt aan de Gorsemweg ten noorden van het station (militaire kaart 1904)  en de vijfde aan de Tramstraat (militaire kaart 1939) . Op die locatie ligt nu de wijk Brialmont met straatnamen als Kleistraat, Leemstraat en Steenovenstraat...

Aangezien ik alle vermeldingen op oude kaarten opneem in mijn inventaris staat de teller daarmee op 115 pannenovens en steenbakkerijen!
Daarvan zijn er 51 panovens uit de inventaris van het primitief kadaster rond 1840, 28 zijn andere historische  panovens en pannenfabrieken en 36 zijn verdwenen of nog bestaande steenbakkerijen.
Van 105 is intussen een fiche beschikbaar.



Ten zuidoosten van Sint-Truiden staan op de militaire kaart van 1873 wel drie 'briqueteries' vermeld

vrijdag 29 maart 2019

De mijn van Eisden had (g)een ringoven!

Oude kranten zijn een geweldige bron van informatie! In het Belang van Limburg van 22 februari 1913 stond een advertentie waarin de mijn van Eisden, de 'Maatschappij Limburg-Maas', op zoek is naar 'bekwame metsers op de hoogte van het bouwen van ringovens'.

Eerst was het lang onduidelijk of de mijn van Eisden enkel een tijdelijke steenbakkerij had, die gebruik maakte van traditionele veldovens. Deze steenbakkerij lag op het Kerkveldje in Rachels (Dilsen-Stokkem) aan de overkant van het kanaal. Deze kleine aankondiging is allicht het bewijs dat men op die locatie minstens één ringoven bouwde (tenzij men uiteindelijk geen metsers vond natuurlijk...). Een klein knipseltje kan op die manier voor een heel ander verhaal zorgen...

De aangevulde informatie over de steenbakkerij van de mijn van Eisden op het Kerkveld lees je hier.

Het Belang van Limburg, 22 februari 1913       


 

Naschrift: een tijdje later bleek dat men niet altijd mag voortgaan op wat er in de krant staat! De steenbakkerij van de Mijn van Eisden op het Kerkveld heeft toch nooit een ringoven gekregen. Lees hier hoe we dit te weten kwamen...

woensdag 13 maart 2019

Mooie vondst op veilingsite Delcampe

Op veilingsite Delcampe vonden we twee mooie documenten van Pannenfabriek Belisia: een kaart en (waarschijnlijk) een omslag uit de periode van Wereldoorlog 1. We vonden ook een reclameadvertentie uit 1927 van het latere Meubelbedrijf Belisia met een bijna identieke afbeelding van de pannenfabriek.

Zo beschikken we meteen overeen tekening van het volledige bedrijf (die goed overeenkomt met de realiteit op de oude prentkaarten) en komen we ook te weten dat het bedrijf in het begin van de 20ste eeuw deelnam aan twee 'universele tentoonstellingen' die in die tijd erg populair waren; nl. de 'Exposition Universelle et Internationale de Liège' van 1905 en de 'Exposition Universelle et Internationale' van Brussel in 1910. Met enige fierheid vermelden ze de verkregen prijzen op hun briefhoofd.

De informatie op de briefkaart bevestigt ook dat het bedrijf tijdens Wereldoorlog 1 zo goed als stil lag. Allicht waren de omstandigheden erg moeilijk.

Alle info en de afbeeldingen werden toegevoegd aan de pagina over Pannenfabriek Belisia.


vrijdag 1 maart 2019

Al 106 panovens en steenbakkerijen!

In mijn inventaris staan nu 106 panovens, pannenfabrieken en steenbakkerijen geregistreerd. 51 daarvan zijn de panovens uit de inventaris van het primitief kadaster rond 1840, 26 zijn andere historische  panovens en pannenfabrieken en 29 zijn verdwenen of nog bestaande steenbakkerijen (en niet te vergeten de buizenfabriek van Keramo in Hasselt).
Van 98 is intussen een fiche beschikbaar, van 8 fabrieken moet die nog geschreven worden. Die laatste 8 zijn de nog actieve steenfabrieken.


Pannenfabriek Moens ('tuilerie') in Alken (militaire kaart 1904)


Gezocht: nog onbekende panovens en steenbakkerijen!

Tussen al mijn gegevens zitten nog heel wat vraagtekens. Kranteknipsels met advertenties van pannenbakkers die reclame maken voor hun pannen, bijvoorbeeld in de Tongerse krant De Postrijder of in Het Belang van Limburg. Verwijzingen naar panovens waarvan ik de naam niet (her)ken...

Eén van de opvallende voorbeelden is een kaartje uit een publicatie van geologen Tavernier en Gulinck. Het gaat om een artikel dat werd geschreven naar aanleiding van een congres in 1947: "Les Roches argileuses de la basse et de la mouyenne Belgique", over de kleilagen in laag en midden België dus.
Hierin worden de belangrijkste kleilagen besproken, telkens met de vermelding van de locaties waar de klei werd of wordt gebruikt voor de productie van pannen, buizen en bakstenen. De meeste locaties zijn me bekend en komen voor in mijn inventaris. Telkens kan je ook wel vermoeden over welke pannen- of steenbakkerij het gaat.

Toch blijven er verschillende vragen: van sommige ovens ben ik verbaasd dat ze nog worden vernoemd omdat ik dacht dat ze op dat moment al lang niet meer actief waren, dat is bijvoorbeeld het geval voor de panoven in Henis. Een andere opvallende locatie is Stevoort. Tot nu toe had ik daarover geen enkele vermelding gevonden. Tenzij het hier uiteraard gaat over steenbakkerijen zonder vaste oven...  En ook van Kuttekoven of Neeroeteren weet ik niet over welke ovens dit zou kunnen gaan...

Iemand die hier duidelijkheid kan verschaffen?


Kaartje uit het bewuste artikel:
de A staat voor alluviale klei, R voor Rupeliaan (of Boomse klei) en T voor Tongeriaan



maandag 11 februari 2019

Een Limburgse inventaris!?


Een inventaris van 'alle' Limburgse panovens, pannenfabrieken en steenbakkerijen? Allicht onbegonnen werk... In elk geval wil ik met deze historische inventaris een aanzet geven tot een betere kennis en bekendheid van de zogenaamde grofkeramische industrie in Belgisch Limburg

We lieten ons inspireren door een gelijkaardig initiatief uit Nederlands Limburg. Dit begon als een eenvoudige inventaris die uitgroeide tot een echte 'Encyclopedie Grofkeramiek' met als titel 'De historie van de Nederlandse steen- en pannenbakkerijen in kaart'.

Uiteraard doe ik dit ook een beetje als eerbetoon aan Willem Driesen die me destijds op weg geholpen heeft toen ik beetje bij beetje de geschiedenis van de Schulense pannen en pannenbakkers probeerde bij elkaar te puzzelen. Hij had dat interessant artikel geschreven over de Limburgse panovens in de inventaris die rond 1840 werd gemaakt voor het eerste Belgische kadaster.

Ook als eerbetoon aan Bert van Doorslaer die overleed in 2015. Bert werkte bij het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, was een autoriteit op het vlak van industrieel erfgoed en meer in het bijzonder van het mijnerfgoed in Limburg. Bert was een fijne collega en gaf me de goesting om op zoek te gaan naar de Schulense pannenbakkers...
 
Meer dan twintig jaar geleden kwamen we wonen in de Pannestraat in de Herkse deelgemeente Schulen.  Al snel was ik erg nieuwsgierig naar wat die pannenbakkers nagelaten hadden. Dat was niet zo veel. Er was gelukkig wel die interessante ruïne die intussen uniek bleek te zijn in Limburg, misschien zelfs in Vlaanderen!

Deze blog geeft aanvullende informatie bij de inventaris. Leuke anekdotes, vragen, verhalen... Ik hoop via deze weg ook een beroep te kunnen doen op iedereen die wil helpen om deze inventaris aan te vullen en onbekende panovens en steenbakkerijen te helpen identificeren. Alle opmerkingen, bedenkingen en aanvullingen zijn uiteraard heel erg welkom!

Veel leesgenot!

Patrick Boucneau
februari 2019

Welkom!

Een Limburgse inventaris!?

Een inventaris van 'alle' Limburgse panovens, pannenfabrieken en steenbakkerijen? Allicht onbegonnen werk... In elk geval wil ik m...