Pannenfabriek Ambiorix in Tongeren

In Tongeren waren er heel wat steen- en pannenbakkers. Een bekende familie van pannenbakkers was de familie Christiaens. Zij hadden pannenfabrieken op verschillende locaties. 

Eén van de pannenfabrieken van de familie was het bedrijf aan de Driekruisenweg in Tongeren. De eerste eigenaar van de oven was Henri Christiaens. Hij zou de oven gebouwd hebben in 1863. Na zijn overlijden werd de oven verder uitgebaat door zijn zonen Hubert en Joseph Christiaens. Vanaf 1900 is Desiré Christiaens, zoon van Hubert, eigenaar en pannenbakker.

De pannenfabriek van de familie Christiaens aan de Driekruisenweg in Tongeren (militaire kaart 1904)

Onlangs vonden we in een Liberale krant, het Vrije Limburg, een advertentie terug uit 1906. Blijkbaar droeg de pannenbakkerij op dat ogenblik de naam Ambiorix. Het was de eerste keer dat we deze benaming tegenkwamen voor een van de Tongerse bedrijven. Of het hun veel commercieel succes opleverde, weten we niet. De pannenfabriek bleef bestaan tot 1926, in dat jaar was er een openbare verkoop waarbij het bedrijf verkocht werd... 

De naam 'Ambiorix' was niet onlogisch voor een Tongers bedrijf. Ambiorix werd in de 19de eeuw een echte 'Belgische' held...

Ambiorix, een Belgische held

Ambiorix was ten tijde van Julius Caesars verovering van Gallië samen met ene Catuvolcus koning van de Eburonen, die zouden hebben geleefd "tussen Maas en Rijn". Hij werd vanaf de 19e eeuw een mythische Belgische held vanwege zijn verzet tegen de Romeinen, zoals dat beschreven staat in Caesars Commentarii de bello Gallico. 

Ambiorix werd tot in de 19e eeuw vergeten. Toen België in 1830 onafhankelijk werd, besloot de Belgische regering in het nationale verleden te zoeken naar historische figuren die als nationale helden konden dienen. Zo kwam Ambiorix terug in de belangstelling. Op 5 september 1866 werd op initiatief van het Tongers Oudheidkundig Genootschap een standbeeld van Ambiorix opgericht op de Grote Markt van Tongeren, ook al is er geen zekerheid of hij ooit wel in Tongeren geweest is...

Ambiorix is tegenwoordig een van de beroemdste figuren uit de Keltische geschiedenis van België. Uiteraard werd zijn naam intussen door heel veel (Tongerse) ondernemers gebruikt... De familie Christiaens was misschien niet de eerste, maar zeker niet de laatste die dat deed. Denk maar aan het beroemde schoenenmerk dat ongeveer in dezelfde periode zijn bedrijfsnaam koos...

Ambiorix op de markt van Tongeren (bron: Wikipedia)

Bronnen:

- Wikipedia:
    https://nl.wikipedia.org/wiki/Ambiorix_(persoon)
    https://nl.wikipedia.org/wiki/Standbeeld_van_Ambiorix
    https://nl.wikipedia.org/wiki/Ambiorix_(schoenen)

Artikel over Schulense pannenbakkers

In het januarinummer van het infoblad van mijn gemeente Herk-de-Stad, '3540', staat een artikel van mij over de geschiedenis van de Schulense pannen een pannenbakkers. 

Het is een mooie zaak dat ons gemeentebestuur het lokale erfgoed onder de aandacht wil brengen. In het nummer van januari-februari 2024 is dat dus het verhaal van de Schulense pannenbakkers en vertel ik ook over het laatste stukje tastbaar erfgoed dat bewaard bleef...  Toch een beetje trots.

Erfgoed dichtbij

Erfgoed kan soms heel persoonlijk worden. Misschien waren de Herkse voorouders wel pannenbakkers of werkten ze als kind in een pannenbakkerij? Tot aan de Eerste Wereldoorlog waren in Schulen, deelgemeente van Herk-de-Stad, pannenbakkerijen actief. Ze waren in de regio erg bekend voor de kwaliteit van de pannen die ze produceerden. Toch is het verhaal van deze kleine industriële bedrijfjes vandaag nog amper bekend. Jammer, want het is een belangrijk stuk van de lokale geschiedenis. 

Schulense pannen zijn in Limburg een synoniem voor de oude handgevormde Vlaamse pannen. Deze gegolfde pannen bestaan sinds de 15de-16de eeuw. Door de vele stadsbranden in de middeleeuwse steden werd het gebruik van strooien daken verboden en werden inwoners verplicht om pannen of leien te gebruiken als dakbedekking. Ook in Herk-de-Stad gebeurde dat naar aanleiding van de verschillende stadsbranden in de 17de en 18de eeuw. 

Schulen was in de eerste helft van de 19de eeuw een van de belangrijkste productiecentra in Limburg, naast Loksbergen, Bilzen, Hasselt en Tongeren. Waarschijnlijk werden er in Schulen al vroeg in de 18de eeuw, misschien zelfs al in de 17de eeuw, pannen gebakken. 

 

Download het infoblad '3540'. Het artikel vind je op pagina 20 en 21:
https://www.herk-de-stad.be/sites/default/files/public/Opmaak%203540%20jan%20feb%20FINAAL%20LR.pdf

 

Francart en de Wereldtentoonstelling in Gent

Tijdens onze zoektocht naar de geschiedenis van de bedrijven van de familie Francart kwamen we heel wat interessante dingen op het spoor, onder meer over hun deelname aan verschillende 'Wereldtentoonstellingen'. 

Briefhoofd van het bedrijf van Francart

De familie Francart stond eind 19de - begin 20ste eeuw op heel wat beurzen en (wereld) tentoonstellingen. Dat was toen de manier om in contact te komen met mogelijke klanten, om prijzen te winnen en om als bedrijf bekend te worden. 

Op een oud briefhoofd van het Tongerse 'Tuileries et Briqueteries Notre-Dame' van de familie Francart staan verschillende tentoonstellingen en prijzen vermeld. Het gaat om de tentoonstellingen van Brussel, Gent en Sint-Truiden.

Tijdens de Provinciale Tentoonstelling in Sint-Truiden van 1907 ontving Francart een 'Diplôme D'Honneur', tijdens de 'Exposition Universelle et Internationale' (wereldtentoonstelling) van Brussel in 1910 een 'Médaille d'Or' en tijdens de 'Exposition Universelle et Internationale' (wereldtentoonstelling) van Gent in 1913 een 'Grand Prix'.

Diploma van de gewonnen 'Grand Prix' afgebeeld in een catalogus van Francart

Wereldtentoonstelling in Gent

Over die laatste tentoonstelling hadden we enkele jaren geleden contact met Jos Billen, een uitgeweken Limburger in Gent, die zich al heel wat jaren bezig hield met het verzamelen van 'alles' over die Wereldtentoonstelling in Gent. Jammer genoeg overleed Jos plots eind 2023. Jos hield een prachtige website bij over de Gentse tentoonstelling met heel veel verhalen, documenten en prachtige foto's.

Op de Gentse tentoonstelling bouwde Francart een woning in het 'Moderne Dorp', nl. 'Het huis van den schrijnwerker-bijenhouder'. De woning moest een voorbeeld zijn van een moderne Vlaamse plattelandswoning en was tegelijkertijd een uitstalraam van de producten die het Tongerse bedrijf van Francart produceerde. Het ging volgens de beschrijving duidelijk over zijn 'Système Francart' waarop 'Engelse pannen' gelegd waren. 

Jammer genoeg zijn er enkel een grondplan en een beschrijving bewaard gebleven, maar geen foto van de betrokken woning.

Plan van de Wereldtentoonstelling in Gent in 1913 met rechtsonder het 'Modern Dorp'

 

 

Duits adressenboek met Belgische bedrijven

Al eerder schreef ik een stukje over de zgn. Almanakken, zowat de gouden gids van de 19de eeuw. Na een tip van Paul De Niel (bedankt Paul!), blijkt dat er ook gelijkaardige Duitse gidsen bestaan met onder meer ook Belgische edities, nl. het zogenaamde 'Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbtreibenden, Gutsbesitzer etc.', uitgegeven door Leuchs.

'Aller länder der Erde' klinkt een beetje megalomaan, maar het klopt wel. Deze uitgever publiceerde inderdaad adresboeken van zowat de hele wereld. Carl Johann Leuchs (1797-1877) was een uitgever in Nürnberg en publiceerde allerlei werken over handel en nijverheid, maar vooral catalogi en adresboeken. Heel wat van deze 'Adressbucher' kan je raadplegen op Duitse websites zoals die van de Bayerische Staatsbibliothek in Munchen.

Band 21: Belgien

In de editie 'Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbtreibenden, Gutsbesitzer etc: Zugleich Handelsgeographie, Produkten- u. Fabrikanten-Bezugs-Angabe. 21'uit 1894 met adressen voor heel België vonden we ook heel wat Limburgse steen- en pannenbakkers terug. De adressen van handelaars en ambachtslui staan, zoals in de Almanakken, per gemeente gerangschikt. Het lijkt er sterk op dat deze Duitse uitgever voor België beschikte over de adressen uit de Almanakken. Er zijn er namelijk veel overeenkomsten.

Er bestaan ook nog Belgische edities uit andere jaren, maar die bevatten een veel beperktere lijst van steden en gemeenten.

We inventariseerden de Limburgse bedrijven in de publicatie van 1894. Het leverde heel wat reeds bekende namen op.

Over het belang van catalogussen

Van de voormalige Limburgse steenbakkerijen en pannenfabrieken is weinig tastbaar erfgoed bewaard gebleven. Behalve de nog bestaande fabrieken die soms een stukje van de eigen geschiedenis behielden, is er enkel de beschermde pannenfabriek van Loksbergen, waar zowel nog gebouwen als machines te zien zijn. We moeten het dus vooral hebben van getuigenissen, oude foto's, documenten en... bedrijfscatalogi. 

Oude bedrijfscatalogi zijn inderdaad een interessante bron van informatie over onze voormalige steenbakkerijen en pannenfabrieken. Dat konden we in de loop van de jaren ook zelf vaststellen. Op veilingsites ontdekten we nu en dan prachtige publicaties die soms voor veel geld aangeboden werden. Recent kreeg ik er enkele mooie toegestuurd van mijn pannenvriend Huub Mombers.

De wereld op papier

Mario Baeck schreef in 2022 over dit onderwerp twee interessante artikels (Mario Baeck, 'De wereld op papier. Handelscatalogi als bron voor lokaal-historisch onderzoek', in Tijd-Schrift, december 2022, uitgave van Histories en 'Tegels op papier: het belang van oude tegelcatalogi voor de instandhouding van historische betegelingen', in Polycaro, 2022). Lang kwamen bedrijfscatalogi gewoon bij het oud papier terecht. Jammer, want ze zijn een van de weinige bronnen die iets kunnen vertellen over (de productie van) al die verdwenen bedrijven. Mario Baeck pleit voor het zorgvuldig omgaan met deze unieke bron van informatie. 

Vanuit zijn eigen expertise vermeldt hij uitdrukkelijk de bedrijfscatalogi van steenbakkerijen, pannen-fabrieken en producenten van tegels en faience. In het artikel staat een afbeelding van een catalogus van het bedrijf van Francart uit de verzameling van de auteur.

Zelf beschik ik over een aantal reclamefolders (of velletjes) en één enkele kleine catalogus van het bedrijf van de familie Francart. Er bleven er gelukkig meer bewaard. Op de veilingsite Delcampe werden er de voorbije jaren enkele verkocht. Er bleef blijkbaar ook eentje bewaard in de bibliotheek van Erfgoed Vlaanderen.

Interessant is dat foto's van referenties die in sommige catalogi van Francart voorkomen, later ook in een oud familiealbum van de familie teruggevonden werden.

Cataloog van de Tuileries en Briqueteries Notre-Dame (Francart) uit 1922 (Delcampe)

 

Bibliotheken en online archieven

In sommige bibliotheken en archieven zijn oude bedrijfscatalogi bewaard. Je kan in de meeste bibliotheekcatalogi opzoeken of er bedrijfscatalogi te vinden zijn. 

Er zijn echter weinig online bronnen voor bedrijfscatalogi. In eigen land is het Museum voor de Oudere Technieken erg interessant. Zij beheren een eigen Repertorium van de Belgische Handelscatalogi.

Ook het Duitse Dachziegel Archiv heeft in de uitgebreide online verzameling van oude bedrijfscatalogi ook een aantal Belgische!

Andere bedrijfsdocumenten

Naast catalogi zijn ook andere bedrijfsdocumenten de moeite waard. Het gaat dan onder meer over facturen, reclamekaarten, advertenties, aandelen, enzovoort. Allemaal bevatten ze informatie die ons iets kan leren over verdwenen (Limburgse) steenbakkerijen en pannenfabrieken...

De prachtige oude briefhoofden van bedrijven als die van Francart vermelden bijvoorbeeld niet alleen de aangeboden producten, maar ook de beurzen waar ze aan deelnamen en de prijzen die ze wonnen.

Briefhoofd Francart met vermelding van de gewonnen prijzen (persoonlijk archief)

 

Digitale tijden

Tijden veranderen. Bedrijfs- of productcatalogi worden steeds zeldzamer. Alles gebeurt tegenwoordig digitaal én verandert snel. De vraag is of en hoe de huidige digitale informatie in de toekomst nog beschikbaar zal zijn. Via archive.org en hun Mywaybackmachine kan je zoeken in het verleden van het internet. Zo dateert de oudste webpagina van Nelissen die (deels) werd gearchiveerd uit 2001, van Vandersanden uit 2002. Het zijn echter slechts fragmenten van de volledige (werkende) website...