Bilzen was in de 18de en 19de eeuw één van de belangrijkste productiecentra van brikken en pannen in Limburg. De ambachtelijke productie was mogelijk waar de nodige klei gemakkelijk te ontginnen was, en dat was in Bilzen zeker het geval. In de eerste helft van de 20ste eeuw waren er nog een 20-tal brikkenbakkers actief. Een aantal jaren na de Tweede Wereldoorlog bleef alleen Steenbakkerij Vandersanden over...
In een artikelenreeks in het tijdschrift van de geschiedkundige kring Bilisium, 'Gebakken Leem', uit 1985, bespreekt Leon Merken de Bilzerse baksteen- en pannenbakkers. Over het algemeen is er in Limburg weinig informatie bewaard over deze kleinschalige baksteenbedrijfjes. Interessante gegevens dus!
Over de Bilzerse pannenbakkers vertellen we meer in een volgend artikel.
Meer dan 50 brikkenbakkers
In Bilzen waren in de loop van de laatste 200 jaar veel brikkenbakkers actief. In de inventaris van Leon Merken voor de 19de en begin 20ste eeuw werden er meer dan 50 brikkenbakkers en locaties opgesomd! De lijst beperkt zich echter tot namen en perceelnummers. Over de grootte en de jaarlijkse productie komen we dus niet zoveel te weten.
De inventaris is hoofdzakelijk gebaseerd op de aanvragen 'de commodo et incommodo' die bij de gemeente gedaan werden voor de oprichting van een steenbakkerij. De gemeente organiseerde een openbaar onderzoek en gaf vervolgens, al dan niet onder voorwaarden, haar goedkeuring. Deze aanvragen gaan daarom over zowel eenmalige als permanente steenbakkerijen. Voor de bouw van een woning werd meestal ter plaatse een eenmalige veldoven opgericht.
Volgens de auteur situeerden de brikkenbakkers zich voornamelijk in Merem, Leten, de Brugstraat en Meershoven. Maar ook op de Borreberg en de Tabaart werd gretig klei afgegraven.
Deze locaties zijn niet toevallig. In die omgeving was klei gemakkelijk te
ontginnen. Men kon er zowel gebruik maken van de Boomse klei als van Klei van Henis
(zie 'De grond van de zaak'). Allicht gebruikten sommigen ook de bovenliggende leemlaag.
Bij de vermelde brikkenbakkersfamilies waren er die verschillende generaties na elkaar actief waren, zoals de familie Oben, Lormans, Verjans... In de Almanakken uit die periode, zowat de Gouden Gids van de 19de eeuw, komen deze namen ook terug, naast anderen: Cuvelier, Vanroy, Bollen, Gielen, Hauben en Rynaerts. Andere steenbakkers waren maar gedurende korte tijd actief of bouwden enkel een eenmalige veldoven voor de bouw van hun woning.
Eén van de brikkenbakkers waarover we onlangs meer informatie vonden, is Pierre Hubrechts. Hij was actief in de Tabaart (nummer 30 op de kaart).
De kaart
Hieronder publiceren we het kaartje uit de artikelenreeks van Leon Merken en de lijst met brikkenbakkers. Het volgnummer is ook het nummer op de kaart.
| Nr. | Anno | Brikkenbakker | Perceel |
| 1 | 1897 | Thijssen-Nicolaers (Gr. Bivelen) | E434 |
| 2 | 1913 | Lambert Nijssen-Broeders | E435 |
| 3 | 1905 | Michel Vanhees | E440 |
| 4 | 1909 | Alphonse Valkenborg | E471 |
| 5 | 1914 | Jacobs-Beuls | E452 |
| 6 | 1914 | Caby-Matheï | E452a |
| 7 | 1923 | Vossen-Theunissen | F907 |
| 7a | 1923 | Vossen-Nijssen N | F907a |
| 8 | 1839 | Kerkfabriek | H19 |
| 9 | 1878 | Bollen-Vandebroek | H96 |
| 10 | 1898 | Joseph Pontur-Fuchs | H97 |
| 11 | 1906 | Joseph Pontur-Fuchs | H122 |
| 12 | 1900 | Laurent Verjans-Thijs | H860 |
| 13 | 1911 | Cornelis Verians-Brepoels | H851 |
| 14 | 1879 | Laurent Verjans | H286 |
| 15 | 1905 | Denis Claesen-Lambregs | H270 |
| 16 | 1905 | Laurent Verjans-Clerx | H270 |
| 17 | 1924 | Steegman | H643 |
| 18 | 1919 | Louis Vissers-Cuypers | H663 |
| 19 | 1876 | Albert Gielen Pollenis (tot 1879) | H666 |
| 19a | 1900 | Albert Gielen Pollenis (tot 1913) | H666 |
| 20 | 1905 | Denis Claesen-Lambregs | H810 |
| 21 | 1900 | Mercken, molenaar te Leten | ? |
| 22 | 1900 | Claes | H1044 |
| 23 | 1913 | Bilisia (pannenfabriek) | H1014 , H1015 |
| 24 | 1914 | Ch. Caby en A. Matheï | ? |
| 25 | 1898 | Bertrand Fuchs-Vandoren | G1125 |
| 26 | 1899 | Antoine Schillings-Grinsven | G1115 |
| 27 | 1928 | Charles Debor-Marting | G1114 |
| 28 | 1900 | Hauben-Lormans | G1113 |
| 29 | 1918 | Jaak Maurissen ("van Sjemik Wilke") | G510 |
| 30 | 1946 | Pierre Hubrechts | G512, G1109, G1110 |
| 31 | 1913 | Bartholemeus Dubois | G508 |
| 32 | 1914 | Oben-Stevens (Tieleman) | G504, G507 |
| 33 | 1932 | Chr. Vossen-Nijssen | G496,G497 |
| 34 | 1916 | Arnold Appermont | G494 |
| 35 | 1911 | Appermont-Thoelen, kantonnier | G495 |
| 36 | 1919 | Louis Crijns | G478 |
| 37 | 1952 | Manus Slechten-Derwa | G501 |
| 38 | 1950 | Jan Oben-Wauters | G476 |
| 39 | 1898 | Wed. Hubert-Oben | G617 |
| 40 | 1852 | Wed. Hendrik Baerten | ? |
| 41 | 1920 | Jean Gust. Willem Lambregs | I1, 3B |
| 42 | 1928 | Lambert Smets | I421 |
| 42a | 1934 | Wed. C. Smets | I426 |
| 43 | 1936 | Jan Oben | I362 |
| 44 | 1948 | Manus Slechten-Derwa | I1/3c, I1/3d |
| 45 | 1897 | Martin Schuermans | I3 |
| 46 | 1950 | Gerard Erven | I3 |
| 47 | 1946 | Manus Slechten-Derwa | I8B |
| 48 | 1923 | Martin Schuermans | I29B |
| 49 | 1919 | Jan Nassen-Poossens (burgemeester van Martenslinde) | I47A |
| 50 | 1919 | Jan Jaspers-Lieben | I52A |
| 51 | 1910 | Nassen | I138, I139 |
Merk op dat de kerkfabriek in 1839 allicht andere brikkenbakkers voor haar rekening liet bakken. Het vermelde perceel, H19, is de locatie waar nu het college staat. De brikken dienden blijkbaar om in 1840-1841 de 'nieuwe' dekenij te bouwen. De dekenij werd opgericht naar ontwerp van provinciaal architect Lambert Jaminé.
In het overzicht staat ook Pannenfabriek Belisia vermeld, andere pannenbakkers dan weer niet...
Daarnaast waren er volgens het artikel van Leon Merken nog brikkenbakkers actief, waarvan de locatie niet bekend is, o.m. Lousbergs en Daenen.
We geven ter vergelijking ook de namen uit de Almanakken:
| Jaar | Deelgemeente | Naam |
| 1860 | Bilzen | Cuvelier H. |
| Lormans A. | ||
| Vanroy P. | ||
| 1866 | Bilzen | Cuvelier H. |
| Lormans A. | ||
| Vanroy P. | ||
| 1882 | Bilzen | Bollen J. |
| Gielen A. | ||
| Bormans S. | ||
| Grote-Spouwen | Hauben père et fils | |
| Hauben M. | ||
| Reyaerts J. | ||
| 1888 | Bilzen | Bollen J. |
| Grote-Spouwen | Hauben père et fils et M. |
Van de brikkenbakkers die in de Almanakken werden vermeld, mogen we veronderstellen dat ze gedurende meer jaren actief waren. Het is vreemd dat sommigen van hen dus niet in het overzicht van Leon Merken voorkomen...
 |
| Ter vergelijking de NGI-kaart van 1904 |
Bronnen:
- Bilisium, Leon Mercken, 'Gebakken leem', jaargang 10, 1985
