Limburgse merken tussen 1880 en 1936

Tijdens onze zoektocht naar de pannenfabriek die pannen met het merk 'VTB' produceerde, verwees Willem Driesen ons naar een publicatie uit 1991, nl. 'Inventaris van merken in Limburg gedeponeerd tussen 1880 en 1936'. 

Merken en merknamen

Merken bestaan al eeuwenlang, de eerste officiële registraties zouden al in de middeleeuwen ontstaan zijn. De toenemende industrialisering en commercialisering leidden in de loop van de 19de eeuw tot meer overheidsreglementering. Zo voorzag de Belgische wet van 1 april 1879 in een algemeen kader voor de registratie van merken. Tot 1971 moest elke fabrikant of handelaar die een fabrieks- of handelsmerk wilde beschermen hiervan een model neerleggen bij de griffie van de Rechtbank van Koophandel. 

Bewaarde processen-verbaal zijn te vinden in de rijksarchieven. Veel processen-verbaal zijn echter verloren gegaan, maar afschriften werden overgemaakt aan het Ministerie van Binnenlandse Zaken, nadien het Ministerie van Economische Zaken.  

Het archief van de Dienst Handels- en Nijverheidseigendom/Fabrieks- en handelsmerken van het Ministerie van Economische Zaken bleef bewaard en bestaat uit de geïllustreerde processen-verbaal van neerlegging van merken. Enkel de chronologisch geordende registers van fabrieks- en handelsmerken (1879-1970), die toegang geven tot de processen-verbaal, zijn integraal gedigitaliseerd.

Limburgse merken 

De merken die in Limburg gedeponeerd werden van 1880 tot 1936, werden geïnventariseerd en zijn ontsloten in het werk van A. Jacobs en R. Vandeweyer, "Merknamen. Inventaris van merken in Limburg gedeponeerd tussen 1880 en 1936", uitgegeven in Hasselt in 1991. Voor andere provincies gebeurde een dergelijke inventarisatie nog niet. Het is een omvangrijk losbladig werk van 192 pagina's met alle geïnventariseerde merken uit die periode. Je kan het momenteel online kopen bij De Slegte voor 75 euro.

Ik heb de publicatie kunnen inkijken bij een van mijn collega's van de provinciale Afdeling Erfgoed (bedankt Peter!). Op het eerste zicht zijn het vooral sigarenfabrikanten en jeneverstokers die hun talrijke merken registreerden. Dikwijls waren het prachtig geïllustreerde merknamen. 

Tongria 

Het aantal grofkeramische bedrijven in de inventaris viel erg tegen. Voor onze zoektocht naar het merk 'VTB' leverde het niets op. Wel vonden we het merk 'Impermo' van de Sint-Truidense familie Stultjens, niet eens een echt keramisch bedrijf, en het merk 'Tongria' van Tuileries en Briqueteries Notre-Dame, de pannenfabriek van de familie Francart. Het merk 'Tongria' werd blijkbaar geregistreerd bij de Rechtbank van Koophandel van Tongeren op 18 april 1924 onder het nummer 126.

'Tongria' was het merk waaronder het bedrijf van de familie Francart vanaf de jaren '20 heel wat producten verkocht: geglazuurde gevelstenen in allerlei vormen, holle elementen, vensterbanken... Later was het ook het merk van de holle welfsels die door het bedrijf geproduceerd werden.

Briefhoofd van het bedrijf Francart uit 1941 met vermelding van het merk 'Tongria'.

Dat het juist het bedrijf is van de familie Francart dat al in 1924 hun merk 'Tongria' registreerde, mag niet verbazen. Het waren in hun tijd erg innovatieve ondernemers die de wereld kenden. Ze publiceerden verschillende geïllustreerde catalogi en adverteerden actief in diverse kranten. Sylvain en zijn zoon Henri namen deel aan verschillende wereldtentoonstellingen en waren steeds op zoek naar naar betere productietechnieken. Vooral Henri dient heel wat aanvragen in voor patenten in binnen- en buitenland (Engeland, USA, Duitsland, Frankrijk, Denemarken...). 

Vandersanden

Ook vandaag de dag registreren grofkeramische bedrijven hun merken en handelsnamen, zij het nu op het niveau van de Benelux, Europees of internationaal. Kijk bijvoorbeeld in de database van het Beneluxburo voor de Intellectuele Eigendom naar de merken die door het Limburgse bedrijf Vandersanden werden geregistreerd.

 

Molen en voormalige pannenbakkerij in Elen te koop

Sinds kort staat de prachtig gerestaureerde windmolen van Elen (Dilsen-Stokkem) te koop. Het gaat om de windmolen en de bijhorende vakantiewoningen, waarvan enkele zijn ondergebracht in een voormalige pannenloods.

We schreven al eerder een stukje over deze interessante pannenfabriek die gelegen was aan de voet van windmolen 'De Hoop'. De pannenfabriek was actief van ongeveer 1870 tot 1930.

De eigenaar Dirk Peusens verkoopt nu de molen en de bijgebouwen omdat hij in Oost-Vlaanderen woont en het project graag overdraagt aan iemand anders. 

Dirk Peusens bij de molen en de pannendroogschuur die tot vakantiewoningen zijn ingericht. 
Foto: Mark Dreesen - Het Belang van Limburg

In het Belang van Limburg doet hij zijn verhaal. Dirk Peusens groeide op in Heppeneert. Windmolen De Hoop stond naast zijn ouderlijke woning op grondgebied Elen. Op zijn 21ste kocht Dirk de molen, waarvan hij de wieken nog nooit had zien draaien. Dat was in 2001. “Ik kocht de totaal vervallen windmolen om ze op te knappen en de bergmolen weer maalvaardig te maken”, zegt Dirk. “Mijn echtgenote Karin Boers en ik houden van maatschappelijke projecten en samen met de inwoners van Elen hebben we de windmolen opgeknapt via een vzw. Heel veel mensen hebben meegewerkt aan de renovatie.” Later verbouwde hij ook de voormalige pannenloods tot twee vakantiewoningen.

Het domein met de maalvaardige windmolen staat te koop voor 720 000 euro.

Je kan de activiteiten in de molen volgen via zijn Facebook-pagina.

Foto van de molen (met de molenaar) en de pannenoven (helemaal links) uit 1905, 
met de pannenbakkers en hun materiaal, de familie en allicht ook de eigenaars (rechts)

 

Raadselachtige dakpannen... uit Bree!

Onlangs kreeg ik van mijn 'pannenvriend' Huub Mombers de vraag of ik een idee had waar dakpannen met het merk 'VTB' vandaan zouden kunnen komen. Het werd een speurtocht waarbij ik bij heel wat mensen informeerde en uiteindelijk de bevestiging kreeg van wat we al van in het begin een beetje vermoed hadden...

De kruispan van Huub

Ik had wel wel eens eerder pannen met het merk 'VTB' gezien op tweedehandssites, maar ik dacht altijd dat ze van een of ander Kempisch bedrijf afkomstig waren. Toen Huub me uitdrukkelijk de vraag stelde of ik niet wist waar deze kruispannen vandaan kwamen ging ik actief op zoek. Huub vermoedde immers dat het, omwille van het formaat, Belgische pannen waren. Hij had immers ook pannen van het type 'tuile du nord' met het merk 'VTB' in zijn bezit. Deze pannen waren afkomstig uit Dilsen-Stokkem...

Navraag bij heel wat kenners leverende weinig op (toch heel erg bedankt allemaal!). Wel was men er zo goed als zeker van dat het geen pan kon zijn uit de Kempen (Beerse, Turnhout...). Ook een inventaris van Limburgse merken gedeponeerd tussen 1880 en 1936 leverde niets op (wel een vermelding van het bedrijf Francart).

Limburgse pannen? 

Als je op tweedehandssites gaat kijken, blijken de pannen met het merk 'VTB' toch vooral in Limburg aangeboden te worden: Bree, Bocholt, Achel, Peer, Maaseik, Kuringen (Hasselt), ... Dat kon er op wijzen dat ons vermoeden (ook van Huub) juist kon zijn, namelijk dat het om pannen uit Limburg en meer bepaald uit Bree kon gaan. Dan kon het gaan om het bedrijf Van de Venne - Vandermeulen, ook wel Taxandria. Nochtans had ik van dat bedrijf tot nu toe alleen pannen gevonden waarbij de fabrieksnaam voluit werd vermeld...

Vermelding van de bedrijfsnaam 'Vandevenne et Vandermeulen Bree Belgique' op een zwarte muldenpan

 

Vermelding van de bedrijfsnaam 'Van-de-venne & Van-der-meulen Bree' op een rode kruispan

Raadsel opgelost

De oplossing kwam uiteindelijk uit Bree. Rik van de Konijnenburg, voorzitter van de stedelijke erfgoedraad van Bree, bevestigde dat 'VTB' stond voor Vandermeulen - Taxandria - Bree.

Raadsel opgelost dus. Alleen zouden we graag nog de materiële bevestiging vinden in de vorm van een factuur, folder of advertentie. Volgens Rik is ook een deeltje van het bedrijfsarchief in bewaring gegeven bij het archief van het stadsmuseum. Ik kan dus nog verder op zoek gaan naar meer informatie. Bovendien gaf hij me ook nog de contactgegevens van een van de afstammelingen van de familie Vandermeulen. 
Ik wil dus graag Rik heel erg bedanken voor zijn hulp! 

Pannenfabriek Taxandria 

Pannenfabriek Taxandria heeft een lange geschiedenis. De pannenfabriek (Taxandria, of ook Pannenfabriek Taxandria, Vandermeulen en Cie of Pannenfabriek Van de Venne & Vandermeulen) werd waarschijnlijk opgericht rond 1900. Oorspronkelijk startte ze rond 1840 op een andere locatie en werd later Pannenfabriek J. Van De Venne & Jos. Van Der Meulen.

Afbeelding van het bedrijf op een briefhoofd op de oorspronkelijke plaats, voor 1900.
Een interessant beeld van het bedrijf met vooraan het kanaal met een schip getrokken door een paard 
en een schip met rokende schouw, met allicht van een stoommachine

In het begin van de 20ste eeuw maakt men allicht enkel rode en 'blauwe' sluitpannen. Na de eerste wereldoorlog werd een ringoven gebouwd en de productie gebeurde nu bijna uitsluitend mechanisch. Dat zorgde voor een grote productietoename. Vanaf 1932 ging men ook (opnieuw) bloempotten produceren. De productie daarvan bleef lange tijd een belangrijk deel van de activiteit.
Tijdens de tweede wereldoorlog werd het bedrijf zwaar beschadigd. De machines zelf bleven blijkbaar gespaard en men kon met eigen kapitaal snel weer opstarten.

Het bedrijf produceerde diverse types dakpannen. Uit een advertentie uit 1927 komen we te weten dat het bedrijf, behalve kruis- of Bouletpannen, ook Leforest- of Kortrijkse pannen, Mulden-, Noord- en handpannen produceert en uiteraard alle bijkomende types en benodigdheden. De verzending van de bestelde pannen gebeurt zowel per trein als per schip! In een artikel uit 1952 wordt vermeld dat het productieprogramma bestaat uit 'rode en verglaasde pannen, dubbele sluitingen in veschillende modellen, alle mogelijke hulpstukken voor het bouwbedrijf en tenslotte bloempotten'.

In de jaren '50 legt men zich (of een nevenbedrijf) ook toe op 'kunstceramiek': sierpotten, vazen, schotels enz. Dakpannenfabriek Taxandria sloot de deuren in de zestiger jaren. 

Het bedrijf Taxandria in de jaren '50 (foto uit een krantenartikel uit 1952)

 

Een nieuwe foto van steenbakkerij Vanheusden

Sinds kort staat de nieuwe website van het archief van de fusiestad Tongeren-Borgloon online. Voorlopig gaat het vooral om informatie van het Tongers archief die voordien ook al beschikbaar was. Toch vonden we enkele nieuwe documenten en foto's. 

Eén van die foto's is er eentje van Steenbakkerij Vanheusden uit deelgemeente Piringen die foutief als steenbakkerij Francart stond aangeduid. Uiteraard hebben we die fout meteen doorgegeven.

Steenbakkerij Vanheusden in Piringen (foto archief Tongeren-Borgloon)

De foto (uit de jaren '70) is gemaakt vanaf de straat, aan de toegang van het bedrijf. We zien vooraan de gestapelde (ongebakken?) veldoven, ongeveer vier meter hoog. Overal staan met plastic folie ingepakte paletten met bakstenen, klaar voor transport. Achteraan zien we de open droogloodsen en twee personenwagens. 

Vergelijk deze foto met de onderstaande foto uit 1986 die we kregen van Paul De Niel, voormalig conservator van het Ecomuseum en Archief van de Boomse Baksteen. Deze foto is gemaakt vanaf de andere kant, in de richting van de straat. De situatie aan de straatkant is bijna identiek... (Het 'uitsteeksel' dat zichtbaar is boven de gestapelde veldoven, lijkt, op basis van de andere foto, een hoge paal met verlichting te zijn.)

Steenbakkerij Vanheusden in 1986 (foto Paul De Niel)

Geen opvolging 

De steenbakkerij van de familie Vanheusden was een traditionele veldsteenbakkerij zoals de steenbakkerij Wagemans in Werm (Hoeselt) die vandaag, als enige in zijn soort, nog actief is.
De steenbakkerij was gelegen langs de Lankgracht in Piringen (Tongeren) vlakbij het voormalige station van Piringen aan de spoorlijn Tongeren-Sint-Truiden, het zgn. 'Fruitspoor'. Ze waren in 1985 op die locatie 20 jaar actief. Daarvoor werkten ze blijkbaar in Widooie.

In een krantenartikel uit 1985 hoopt vader Marcel (toen 55) dat zijn zoon Michel (27) hem zal opvolgen. Toch moet de steenbakkerij in de jaren '90 gestopt zijn. Steenbakker Marcel Vanheusden overleed in 2011.

(Met dank aan het Archief van de stad Tongeren-Borgloon). 

Bedankt Adriaan!

"Met diepe verslagenheid en grote droefheid melden wij u het overlijden van Adriaan Linters, onze medeoprichter, erevoorzitter en meer dan 47 jaar de drijvende kracht achter de Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie (VVIA). Op zaterdag 31 mei is hij van ons heengegaan – moedig, vastberaden, en tot het allerlaatste moment trouw aan wie hij was."

Zo staat het overlijden van Adriaan gemeld op de website van de Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie, de vereniging die Adriaan in 1978 oprichtte. "De man die de Limburgse mijngebouwen redde van de sloop", schrijft Het Belang van Limburg.

"Adriaan Linters was een man van visie, van principes en van actie. Hij was de stem die industriële archeologie in Vlaanderen en in Europa op de kaart zette, lang voordat het thema enige maatschappelijke erkenning kende en hij was een vurig pleitbezorger van industrieel toerisme. Hij was geen man van compromissen als het om erfgoed ging. Hij redde menig industriële gebouwen van sloop, verzamelde vergeten kennis over arbeid, en bracht generaties in contact met ons verleden dat niet mocht verdwijnen."

Ik heb Adriaan jammer genoeg nooit in levende lijve ontmoet. Ik heb hem wel regelmatig gemaild over mijn zoektocht naar Limburgse pannenfabrieken en steenbakkerijen. Hij reageerde altijd met concreet advies. Hij volgde mijn blog en gaf commentaar op mijn nieuwsbrief. Adriaan steunde mijn initiatieven voor het behoud van de pannenfabriek in Loksbergen.

Heel erg bedankt Adriaan! We gaan je erg missen! Hasta Siempre! Fins sempre!

 

Adriaan Linters tussen archiefstukken. © HBVL - Kurt Desplenter 

Meer over het werk en leven van Adriaan Linters:

- in Het Belang van Limburg
- in Het Nieuwsblad
- Op Wikipedia

Genks Mariapark was ooit steenbakkerij

In het najaar van 2024 werd in Genk, achter het klooster van de paters Montfortanen, het zogenaamde Mariapark na renovatie officieel heropend. 

Het Mariapark is een speciaal geval. Het is gelegen achter het klooster van de paters Montfortanen aan de Mosselerlaan in Genk en het is een groot religieus ingericht park. Het werd in 1935 door de paters aangelegd en bleef tot nu in hun bezit. Na al die jaren werd het onderhoud steeds moeilijker en het park werd in het kader van de Genkse Burgerbudgetten opgefrist en opnieuw plechtig geopend.

Voormalige steenbakkerij Vanhengel

Het terrein waar het park zich bevindt was tot 1925 ontginningsgebied van de vroegere steenbakkerij Vanhengel. De familie schonk het gebied na de sluiting van de steenbakkerij aan de paters, zij het met voorwaarden. Zo moest er een toegang zijn voor het publiek en mocht er geen andere bestemming aan gegeven worden. De erfgenamen van de familie Vanhengel stonden erop dat het park blijft zoals hun grootouders dat gewild hebben. In 2015 wilden de Montfortanen het park schenken aan de stad. De stad zag er potentieel in als woonuitbreidingsgebied, maar door de voorwaarden verbonden aan de schenking ging dit niet door...

Steenbakkerij Vanhengel: kleiwinning met waterput, drooghallen, machinegebouw en ovengebouw (1925)

De familie Vanhengel gebruikte op die locatie de 4 meter dikke kleilaag die zich onder een 1,5 meter deklaag bevond. De gebruikte klei is geologisch gezien afkomstig van een grote zgn. kleilens tussen het Zutendaalgrind. Het is om die reden dat het park een stuk lager ligt dan de omgeving...

Het verhaal in Het Belang van Limburg van 15 oktober 2024:

(Bron: Het Belang van Limburg)

Steenbakkerijen aan de Leie en de Schelde

Onlangs vond ik op de website van Erfgoedbank Leie Schelde een prachtige reeks oude foto's van steenbakkers in die regio. Het gaat om de gemeenten Deinze, De Pinte, Gavere, Nazareth, Sint-Martens-Latem en Zulte. 

In het totaal zijn het 165, interessante oude foto's van steenbakkers aan het werk. We zien steenbakkers poserend bij hun werktafel, tijdens de schaft, tijdens hun pauzes ('in de lutte'), bij gigantische veldovens, ringovens, droogloodsen, allerlei machines... De meeste foto's dateren van tussen de twee wereldoorlogen, maar er zijn er ook meer recente bij. 

Veldsteenoven van Prudens Vande Steene in Zevergem, jaren 1920 (Erfgoedbank Leie Schelde)

Het is een prachtige reeks voor wie zich wil kunnen voorstellen hoe steenbakkers honderden jaren lang stenen gebakken hebben in onze streken. We zien de evolutie van volledig handwerk naar mechanisatie en mechanische steenpersen. Van kleine veldovens naar ringovens. Van kruiwagens naar vrachtwagens...

Steenbakkerij Danneels in Eke (Nazareth) in 2000-2001 (Erfgoedbank Leie Schelde)

Een van de recente foto's in de reeks is die van Steenbakkerij Danneels in Eke (Nazareth) in 2000-2001 (nr. 19/165). De foto werd blijkbaar genomen tijdens het laatste jaar dat er stenen gebakken werden. De firma Danneels was de laatste firma die in de regio stenen bakte op ambachtelijke wijze.

Het gaat dan wel niet over Limburg, maar deze prachtige foto's wou ik graag delen.

Veel kijkplezier!

 

Schoorsteen in Nieuwpoort definitief gered?

Graag wil ik iets positiefs vertellen over een oproep die ik in 2021 deed in een bericht op deze blog. Het gaat om de oude schoorsteen van een steenbakkerij in Nieuwpoort met een straf verhaal uit de Eerste Wereldoorlog. Het leek er toen op dat die zijn bescherming zou verliezen en gesloopt zou worden.
Na een succesvolle petitie en heel veel reacties bleef dit monument toch beschermd.

Nu is er nog meer goed nieuws. De stad Nieuwpoort schenk het perceel met de schouw aan de erfgoedorganisatie Herita en geeft samen met de voormalige privé-eigenaar ook nog geld voor de restauratie.

Foto: Agentschap Onroerend Erfgoed

Céramiques et Briqueteries Mécaniques du Littoral

De schoorsteen deed tijdens de Eerste Wereldoorlog dienst als observatiepost en geldt als één van de belangrijkste oorlogsrelicten in de streek. Het relict is sinds 1992 beschermd als monument.
Hij maakte ooit deel uit van de steenbakkerij Briqueteries, Tuileries et Céramiques, opgericht in 1904-1905.

De fabriek, gelegen net ten westen van het dorpscentrum van Ramskapelle, kende een korte industriële bloei alvorens de productie abrupt werd stilgelegd bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De hoge fabrieksschouw kreeg toen een nieuw, strategisch doel: ze werd ingericht als observatiepost door de geallieerden, onder meer door de 126th (East Lancashire) Brigade en de Royal Engineers 428 Field Company.

Tijdens de IJzerslag in oktober 1914 lag de steenbakkerij in de frontlinie. Ramskapelle dreigde toen in handen van de Duitse troepen te vallen, maar de onderwaterzetting van de IJzervlakte voorkwam een doorbraak. De fabriek liep zware schade op, maar de tot observatietoren omgebouwde schoorsteen bleef overeind. Ze werd meermaals beschoten, waardoor ze in de loop der jaren geleidelijk in hoogte werd gereduceerd. Vandaag herinnert ze aan het oorlogsverleden van de stad en regio.

Bilzerse brikkenbakkers in 19de en 20ste eeuw

Bilzen was in de 18de en 19de eeuw één van de belangrijkste productiecentra van brikken en pannen in Limburg. De ambachtelijke productie was mogelijk waar de nodige klei gemakkelijk te ontginnen was, en dat was in Bilzen zeker het geval. In de eerste helft van de 20ste eeuw waren er nog een 20-tal brikkenbakkers actief. Een aantal jaren na de Tweede Wereldoorlog bleef alleen Steenbakkerij Vandersanden over...

In een artikelenreeks in het tijdschrift van de geschiedkundige kring Bilisium, 'Gebakken Leem', uit 1985, bespreekt Leon Merken de Bilzerse baksteen- en pannenbakkers. Over het algemeen is er in Limburg weinig informatie bewaard over deze kleinschalige baksteenbedrijfjes. Interessante gegevens dus!
Over de Bilzerse pannenbakkers vertellen we meer in een volgend artikel. 

Meer dan 50 brikkenbakkers

In Bilzen waren in de loop van de laatste 200 jaar veel brikkenbakkers actief. In de inventaris van Leon Merken voor de 19de en begin 20ste eeuw werden er meer dan 50 brikkenbakkers en locaties opgesomd! De lijst beperkt zich echter tot namen en perceelnummers. Over de grootte en de jaarlijkse productie komen we dus niet zoveel te weten.

De inventaris is hoofdzakelijk gebaseerd op de aanvragen 'de commodo et incommodo' die bij de gemeente gedaan werden voor de oprichting van een steenbakkerij. De gemeente organiseerde een openbaar onderzoek en gaf vervolgens, al dan niet onder voorwaarden, haar goedkeuring. Deze aanvragen gaan daarom over zowel eenmalige als permanente steenbakkerijen. Voor de bouw van een woning werd meestal ter plaatse een eenmalige veldoven opgericht.

Volgens de auteur situeerden de brikkenbakkers zich voornamelijk in Merem, Leten, de Brugstraat en Meershoven. Maar ook op de Borreberg en de Tabaart werd gretig klei afgegraven.
Deze locaties zijn niet toevallig. In die omgeving was klei gemakkelijk te ontginnen. Men kon er zowel gebruik maken van de Boomse klei als van Klei van Henis (zie 'De grond van de zaak'). Allicht gebruikten sommigen ook de bovenliggende leemlaag.

Bij de vermelde brikkenbakkersfamilies waren er die verschillende generaties na elkaar actief waren, zoals de familie Oben, Lormans, Verjans... In de Almanakken uit die periode, zowat de Gouden Gids van de 19de eeuw, komen deze namen ook terug, naast anderen: Cuvelier, Vanroy, Bollen, Gielen, Hauben en Rynaerts. Andere steenbakkers waren maar gedurende korte tijd actief of bouwden enkel een eenmalige veldoven voor de bouw van hun woning.
Eén van de brikkenbakkers waarover we onlangs meer informatie vonden, is Pierre Hubrechts. Hij was actief in de Tabaart (nummer 30 op de kaart).

De kaart 

Hieronder publiceren we het kaartje uit de artikelenreeks van Leon Merken en de lijst met brikkenbakkers. Het volgnummer is ook het nummer op de kaart.

 

Nr.	Anno	Brikkenbakker	Perceel
1	1897	Thijssen-Nicolaers (Gr. Bivelen)	E434
2	1913	Lambert Nijssen-Broeders	E435
3	1905	Michel Vanhees	E440
4	1909	Alphonse Valkenborg	E471
5	1914	Jacobs-Beuls	E452
6	1914	Caby-Matheï	E452a
7	1923	Vossen-Theunissen	F907
7a	1923	Vossen-Nijssen N	F907a
8	1839	Kerkfabriek	H19
9	1878	Bollen-Vandebroek	H96
10	1898	Joseph Pontur-Fuchs	H97
11	1906	Joseph Pontur-Fuchs	H122
12	1900	Laurent Verjans-Thijs	H860
13	1911	Cornelis Verians-Brepoels	H851
14	1879	Laurent Verjans	H286
15	1905	Denis Claesen-Lambregs	H270
16	1905	Laurent Verjans-Clerx	H270
17	1924	Steegman	H643
18	1919	Louis Vissers-Cuypers	H663
19	1876	Albert Gielen Pollenis (tot 1879)	H666
19a	1900	Albert Gielen Pollenis (tot 1913)	H666
20	1905	Denis Claesen-Lambregs	H810
21	1900	Mercken, molenaar te Leten	?
22	1900	Claes	H1044
23	1913	Bilisia (pannenfabriek)	H1014 , H1015
24	1914	Ch. Caby en A. Matheï	?
25	1898	Bertrand Fuchs-Vandoren	G1125
26	1899	Antoine Schillings-Grinsven	G1115
27	1928	Charles Debor-Marting	G1114
28	1900	Hauben-Lormans	G1113
29	1918	Jaak Maurissen ("van Sjemik Wilke")	G510
30	1946	Pierre Hubrechts	G512, G1109, G1110
31	1913	Bartholemeus Dubois	G508
32	1914	Oben-Stevens (Tieleman)	G504, G507
33	1932	Chr. Vossen-Nijssen	G496,G497
34	1916	Arnold Appermont	G494
35	1911	Appermont-Thoelen, kantonnier	G495
36	1919	Louis Crijns	G478
37	1952	Manus Slechten-Derwa	G501
38	1950	Jan Oben-Wauters	G476
39	1898	Wed. Hubert-Oben	G617
40	1852	Wed. Hendrik Baerten	?
41	1920	Jean Gust. Willem Lambregs	I1, 3B
42	1928	Lambert Smets	I421
42a	1934	Wed. C. Smets	I426
43	1936	Jan Oben	I362
44	1948	Manus Slechten-Derwa	I1/3c, I1/3d
45	1897	Martin Schuermans	I3
46	1950	Gerard Erven	I3
47	1946	Manus Slechten-Derwa	I8B
48	1923	Martin Schuermans	I29B
49	1919	Jan Nassen-Poossens (burgemeester van  Martenslinde)	I47A
50	1919	Jan Jaspers-Lieben	I52A
51	1910	Nassen	I138, I139

Merk op dat de kerkfabriek in 1839 allicht andere brikkenbakkers voor haar rekening liet bakken. Het vermelde perceel, H19, is de locatie waar nu het college staat. De brikken dienden blijkbaar om in 1840-1841 de 'nieuwe' dekenij te bouwen. De dekenij werd opgericht naar ontwerp van provinciaal architect Lambert Jaminé.

In het overzicht staat ook Pannenfabriek Belisia vermeld, andere pannenbakkers dan weer niet...

Daarnaast waren er volgens het artikel van Leon Merken nog brikkenbakkers actief, waarvan de locatie niet bekend is, o.m. Lousbergs en Daenen.

We geven ter vergelijking ook de namen uit de Almanakken:

Jaar	Deelgemeente	Naam
1860	Bilzen	Cuvelier H.
		Lormans A.
		Vanroy P.
1866	Bilzen	Cuvelier H.
		Lormans A.
		Vanroy P.
1882	Bilzen	Bollen J.
		Gielen A.
		Bormans S.
	Grote-Spouwen	Hauben père et fils
		Hauben M.
		Reyaerts J.
1888	Bilzen	Bollen J.
	Grote-Spouwen	Hauben père et fils et M.

Van de brikkenbakkers die in de Almanakken werden vermeld, mogen we veronderstellen dat ze gedurende meer jaren actief waren. Het is vreemd dat sommigen van hen dus niet in het overzicht van Leon Merken voorkomen...

Ter vergelijking de NGI-kaart van 1904

Bronnen:
- Bilisium, Leon Mercken, 'Gebakken leem', jaargang 10, 1985 

Steenbakker Hubrechts had een brikkenmachien

In Bilzen waren in de loop van de laatste 200 jaar heel veel brikkenbakkers actief. In een inventaris van de geschiedkundige kring Bilisium voor de 19de en begin 20ste eeuw werden er meer dan 50 (!) opgesomd! Maar veel meer dan namen en perceelsnummers komen we in dat artikel uit 1985 niet te weten...

Een familie waarover we intussen wel wat meer weten is de familie Hubrechts. Op de website van Bilisium vonden we een foto met reacties van bezoekers van de site. Onlangs werd ik bovendien gecontacteerd door een afstammeling van de familie Hubrechts.

Steenbakker Hubrechts (links) bij het brikkenmachien (foto: Bilisium)

Volgens de inventaris in het tijdschrift van de geschiedkundige kring Bilisium was Pierre Hubrechts (1916-1996) in 1946 actief als steenbakker 'in de Tabaart' en wel op kadastrale percelen G512, G1109 en G1110. Die locatie is gemakkelijk terug te vinden op de kadasterkaart en op de oude militaire kaarten. Hij staat vermeld als nummer 30 op het kaartje in het artikel. Hubrechts was een van de vele brikkenbakkers die in Bilzen actief waren in de Tabaart(straat). Mogelijk was hij ook de laatste.

De locatie is niet toevallig. In die omgeving was klei gemakkelijk te ontginnen. Al eeuwen waren in die buurt steen- en pannenbakkers actief. Men kon er zowel gebruik maken van de Boomse klei als van Klei van Henis (zie 'De grond van de zaak').

Hieronder kunnen we op een actuele kadasterkaart de oude percelen terugvinden, het gaat om de huidige huisnummers Tabaartstraat 21 en 21A, en Mooi Uitzichtlaan 22A, 32 en 34. Op de oude NGI-kaarten zien we op die locatie in 1969 een kleine ontginning (bruine lijntjes) en in 1981 de twee loodsen die ook op de kadasterkaart aangegeven zijn (nummers 21 en 21A).

Actuele kadasterkaart (Geopunt Vlaanderen)

NGI-kaart 1969

NGI-kaart 1981

Een brikkenpers met motor?

De foto is erg interessant. Hij zou gemaakt zijn in de jaren '50. Volgens de toegevoegde informatie is de man helemaal links op de foto de steenbakker zelf, nl Pierre Hubrechts. De persoon die het 'brikkenmachien' bedient was ene Jef Lormans uit Meershoven. Verder staan er waarschijnlijk nog enkele familieleden op de foto.

Deze brikkenpers is allicht een pers die door een (benzine)motor werd aangedreven. Rechts zien we een kap die een riem zou kunnen afschermen. De machine lijkt wel wat op de pers die in gebruik was bij de familie Vanheusden.

We mogen er van uitgaan dat de brikken gebakken werden in een veldoven zoals dat destijds overal gebeurde. Voorbeelden daarvan zijn de steenbakkers Vanheusden en Wagemans.

Bronnen:
- Familie Hubrechts op Geneanet
- Bilisium, Leon Mercken, 'Gebakken leem', jaargang 10, 1985

Eene schilfersteenbakkerij in Limburg

Krant De Kempenaar, 14 mei 1922, uitgegeven in Turnhout

In 'De Kempenaar' van 14 mei 1922 vonden we het volgende berichtje: "Te Genck is eene fabriek opgericht, waar brikken uit schilfersteen worden gemaakt. Deze schilfersteen, voortkomende van het ziftsel der steenkool, wordt gemalen, met de machien samengeperst, dan tot baksteenen gevormd en in een bijzonderen oven gebakken".

Inderdaad, het gaat hier om de steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag. Deze steenbakkerij werd gebouwd in de jaren '20 en was actief van 1923 tot 1964. De mijn van Winterslag was de enige Kempense koolmijn die er een volwaardige en permanente steenbakkerij op na hield. 

Winterslagse duivel

In de steenbakkerij werd inderdaad geen klei of leem, maar 'mijnsteen' (schalie), of, zoals in de krant staat, 'schilfersteen', gebruikt. De aangevoerde mijnsteen werd in een 'breekmolen' verbrijzeld tot granulaten om nadien fijngemalen te worden in een 'kogelmolen'. Aan het bekomen grijze poeder werd in een 'mengelaar' water toegevoegd zodat na het persen met een 'strengpers' een groengrijze steen op de juiste maat kon worden afgesneden. 

De stenen werden gebakken in een ringoven die, uiteraard, met steenkool werd gestookt. Het eindresultaat was een rose baksteen met hier en daar een donkere vlek. Omwille van zijn uitzonderlijke hardheid kreeg de baksteen de naam 'Winterslagse Duivel'. 

Ook in Wallonië

Dat, zoals in het artikel vermeld wordt, ook in 'het Walenland' enkele gelijkaardige steenbakkerijen actief waren, klopt. De Meester vermeldt in 'Les Industries Céramiques en Belgique' (1906) dat reeds in 1899 in Jemeppe-sur-Meuse, en later ook in Ans, bakstenen werden geproduceerd uit 'schistes' of schalie.

Of de productie van deze bakstenen echt duurder was zoals in het krantenartikel beweerd wordt, lijkt wat vreemd. De mijn van Winterslag is in de steenbakkerij tot 1964 brikken blijven maken. Als er echt een groot prijsverschil zou zijn geweest met de 'gewone' baksteenproductie is het eigenaardig dat men de steenbakkerij zolang in bedrijf heeft gehouden... 

Oude postkaart met de steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag (jaren '30?)

Bronnen:
- De Kempenaar (on-line), stadsarchief Turnhout.  
- Een interessant Frans filmpje over dergelijk productie vind je hier.

Avoid the void (voor Ludo)

Mijn vriend en buurman Ludo Thys is op 26 maart overleden. Hij verloor zijn strijd tegen kanker...

Ludo was beeldend kunstenaar en oud-docent keramiek aan de hogeschool PXL in Hasselt. Ludo was een veelzijdig kunstenaar en een specialist in keramiek, glazuren en kleitechnieken. Zijn werk is nog steeds te bewonderen op zijn website.

Hij was mijn compagnon, zeker als het over klei, keramiek en Schulense pannen ging. Samen organiseerden we in onze Pannenstraat in Schulen ons eerste Pannenfeest op 1 juli 2007 en onze deelname aan Open Monumentendag op 9 september 2018.

Avoid the Void is een schilderij dat Ludo enkele jaren geleden maakte, maar dat voor hem persoonlijk nog niet afgewerkt was. De afgelopen maanden kreeg het een profetische betekenis voor Ludo en zijn naasten. Vermijd de leegte, vul hem op met herinneringen aan de prachtige kunstenaar en mens die Ludo was.

Ik zal Ludo geweldig missen...

Werken op de steenbakkerij Schouterden

Nog een mooie foto afkomstig van het archief van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE). Het zou gaan om een foto van steenbakkerij Schouterden in Maaseik.

Mannen aan het werk op steenbakkerij Schouterden (Foto PCCE)

Steenbakkerij Schouterden (nu Wienerberger) is al meer dan 100 jaar oud. Theopiel Schouterden, veearts, begint in 1908 met een veldoven. In 1911 bouwt hij een ringoven. Het bedrijf mechaniseert met een stoommachine (1914) en een kleipers (1915). De grote fabrieksschouw wordt gebouwd in 1923. Het bedrijf wordt later overgenomen door Teeuwen/Terca dat later zelf wordt opgekocht door Wienerberger. Het bedrijf bestaat vandaar nog steeds en zelfs de oude ringoven, intussen 114 jaar oud, is nog altijd in gebruik!

De foto, vermoedelijk van voor de tweede wereldoorlog, lijkt een beetje in scene gezet. We bevinden ons, op een zonnige dag, langs een van de droogloodsen van de fabriek. Op de achtergrond zien we de ringoven met centraal de schouw. De open droogloods staat volgestapeld met drogende bakstenen of brikken. De twee mannen vooraan lijken toevallig net begonnen te zijn met het laden van gedroogde brikken op een wagentje. Meer naar achter komt een paard aangestapt met zijn begeleider. Het is niet duidelijk welk type wagentje het paard vooruit trekt.  Let ook op het dak van de droogloods: dat is gedekt met Muldenpannen.

Als we inzoomen op een luchtfoto kunnen we ons ongeveer voorstellen waar de foto werd gemaakt. Tussen de droogloodsen in de richting van de ringoven... Of zijn het twee ringovens?

Luchtfoto van steenbakkerij Schouterden (1944) met rechts de ringoven.
Links zien we nog een gebouw met een hoge schouw. Is dit een tweede ringoven? (Foto PCCE, project 'Onder de radar')

 

Hasselts steen- en pannenbakkers in de 19de eeuw

In en rond Hasselt zijn al honderden jaren steenbakkers en pannenbakkers actief. Het is evenwel niet eenvoudig om een lijst op te stellen van de concrete locaties en de namen van de betrokken eigenaars en ambachtslui. Toch doen we een poging.

In dit overzicht bespreken de pannenbakkers en steenbakkers in de 19de eeuw in Hasselt, dus zonder Kortessem (fusie sinds 2025). Overigens zijn er geen permanente steenbakkerijen of panovens bekend voor Kuringen, Stevoort, Stokrooi, Kermt en Spalbeek.

Veel algemene bronnen

Voor de 19de en het begin van de 20ste eeuw beschikken we voor Hasselt over verschillende algemene bronnen. Over de verguningen uit de Nederlandse tijd, de Inventaris voor het primitief kadaster, de Nijverheidstellingen en de Almanakken hadden we het al eerder. Verder zijn er nog de kaart van Vandermaelen en een aantal krantenberichten (ook met dank aan Jos Sterk).
Dat levert een hele lijst met namen van eigenaars en ambachtslui op én soms de namen van plekken waar deze bedrijfjes actief zijn geweest. 

Jammer genoeg kunnen we tot nu toe weinig steenbakkerijen of pannenovens tot op perceelsniveau lokaliseren. Daarvoor moeten we op zoek gaan naar documenten (vergunningen, kadastrale gegevens...) waarin we heel concrete beschrijvingen of de kadasternummers kunnen terugvinden...

Steeds dezelfde omgeving

Ook al kennen we tot nu toe vooral 'vage' locaties, toch komen we altijd op dezelfde plekken terecht. Reeds in de Late-Middeleeuwen waren op sommige van deze locaties steenbakkers actief!

Het gaat om een gebied in de buurt van de Oude Luikerbaan (Helbeek), een gebied tussen Hellebeemden, Trekschuren en de Luikersteenweg in Rapertingen (Hollands Veld), twee zones in Runkst (Dormael, Oude Maasstraat) en een locatie in Sint-Lambrechts-Herk (Schoonwinkel, Kattendans...). 

Kaart Vandermaelen (1846-1854) met de locaties waar steen-en pannenbakkers actief waren in de 18de en 19de eeuw.

Dit zijn de namen (en de plekken)

Uit de verschillende bronnen kunnen we volgend overzicht samenstellen:

 -   Onbekende eigenaar
        (Kaartenboek Petrus Vanpaesschen: 1782)
        (Over perceel 951: 'met een deel van een steenbakkerij gelegen tegen de Boekstraat'.
        Steenbakkerij in gebied Dormael
        Runkst, Boekstraat

-    Onbekende eigenaar
        (Kaartenboek Petrus Vanpaesschen: 1782)
        (O.m. perceel 1039 waar 'leem' uitgegraven werd of waar stenen werden gebakken)
        Ook vermeld als 'Briqueterie' op kaart Vandermaelen 1846-1854.
        Hasselt, Oude Luikerbaan

  -    Onbekende eigenaar
        (Reus De Langeman gebouwd in een pannenbakkerij in Runkst: 1810)
        'entre le Boomkens- et le Fonteinstraat'
        Runkst, tussen Boomkensstraat en Fonteinstraat      

-    Thoelen G.
        (Vergunningen Nederlandse periode: 1828)

-    Wilsens J.G.
        (Vergunningen Nederlandse periode: 1828)
        (Almanak: 1833, 1851, 1854, 1857, 1860)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Lombardstraat 225

-    Maris J.
        (Almanak: 1833)
        'fabricants de briques et pannes'

 -    Poutrain L.
        (Almanak: 1833)
        'fabricants de briques et pannes'

-     Depotesta Delheid Karel Louis, rentenier, Luik
        (Inventaris primitief kadaster: 1840)
        Runkst, Oude Maasstraat (kadasterperceel: F 913 (oud))
        Deze oven zou volgens krantenberichten uitgebaat zijn door Moons en Simons,
        later door Quintiens.

-    De Cecil Karel en consoorten, Baron-rentenier, Sint-Lambrechts-Herk
        (Inventaris primitief kadaster: 1840)       
        Sint-Lambrechts-Herk (Schoonwinkel), Panovenstraat (kadasterperceel: C 127 (oud))
        Op Hasel lezen we: 'Baron de Cecil en J. de Luesemans verkochten in 1857
        op Schoonwinkelhoven een pannenbakkerij, twee ovens, twee droogplaatsen,
        een werkhuis en enige percelen grond.'

-    Dortangs (J.J.H.)
        (Almanak: 1851, 1854, 1857 (weduwe), 1860, 1866)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Botermarkt 141
        (De Onafhankelijke, 19de eeeuw)
        "kareelbakkerij, Luikersteenweg"

-    De Luesemans
        (Almanak: 1851)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Luikersteenweg 7

-    Halleux
        (Almanak: 1851)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Hoogstraat 198

-    Sottiaux J.
        'fabricants de briques et pannes'
        (Almanak: 1857, 1860)

-    Duys Elisabeth , weduwe van Milis Pieter Frederik (1801-1865)
        (krant: 1868)
        'De weduwe van de drukker had een kareelbakkerij buiten de Luikerpoort'

-    de Corswarem
        (krant: 1877)
        'De panoven van de Corswarem lag in de Hel' 

-    Martens
        (krant: 1880)
        'Nieuwe steenbakkerij Martens in de Kattendans in Sint-Lambrechts-Herk'

-    Ghuys Victor
        (krant: 1882)
        'Steenbakkerij op de Luikersteenweg'
        Hasselt, Kuringersteenweg 180

-    Vanbongaerde
        (krant: 1882)
        'Failliet karelenbakker Vanbongaerde in Sint-Lambrechts-Herk, in de Kattendans
        op zaterdag 1 april om 10 uur verkocht deurwaarder Haesen 2 stoomovens en
        plusminus 300.000 karelen, 2 karren, kruiwagens'

-    Buckelberghs Henricus
        (De Onafhankelijke, 19de eeuw)
        'panoven, Trekschuren'
        (krant, 19de eeuw)           
        'Te koop op de Panhoven in de Hel van Henricus Buekelberghs 1 paard en 2 koeien'

-    Claesen Jean Baptiste
        (De Onafhankelijke, 19de eeuw)
        'karelen te koop aan zijn hoven in Rapertingen tegen de Luikersteenweg'

-    Rooten Joseph (1829-1888)
        (krant, 19de eeuw)
        'kareelbakker op het Hollandsveld op het land van Nolens-Frederix'

Geologische logica

De ligging van deze steenbakkerijen en pannenovens in het zuiden van Hasselt is geen toeval. Bruikbare kleilagen zijn in die omgeving het gemakkelijkst te ontginnen. Dat blijkt uit de geologische kaart met de ligging van de kleilaag van Rupeliaanse (of Boomse) klei. Deze kleilaag is in Midden-Limburg overal aanwezig en strekt zich uit van west naar oost. De laag helt af van zuid (blauw) naar noord (rood). Enkel waar de kleilaag kort aan de oppervlakte zit (blauw, diepte van 0 tot 10 meter) kon die gemakkelijk ontgonnen worden. 

Leem werd in Hasselt niet gebruikt. De leemlaag is maar beschikbaar ten zuiden van Alken...

Voorkomen Boomse klei op het grondgebied van de stad Hasselt (bron: Databank Ondergrond Vlaanderen)