De Limburgse keramische sector in 1871

Naar aanleiding van de grote internationale tentoonstelling in Londen in 1871 werd door de Belgische delegatie een rapport geschreven over de verschillende deelnemende sectoren en naar aanleiding daarvan ook over elke Belgische bedrijfssector. Zo ook over de grofkeramische sector in België.

In 1871 vond in Londen de jaarlijkse internationale tentoonstelling plaats. Die werd in South Kensington gehouden. Deze tentoonstelling volgde op de Grote Tentoonstelling van 1851 en de Internationale Tentoonstelling van 1862. Tijdens deze tentoonstellingen presenteerden bedrijven uit de deelnemende landen, waaronder België, hun assortiment met nadruk op nieuwe producten en uitvindingen.

De officiële Belgische delegatie publiceerde naar aanleiding van de tentoonstelling een uitgebreid rapport over de deelnemende Belgische sectoren en dus ook over de grofkeramische sector. 

Over deze bedrijfssector in Limburg lees je het volgende:

Il existe dans le Limbourg 40 briqueteries et tuileries, occupant 265 ouvriers, et donnant un rendement approximatif d'un demi-million de francs (50 millions de briques, etc. ); ces fabriques ne travaillent que pour les besoins de la province, à part celles qui sont établies, au nombre de 6, à Reckheim et à Mechelen, lesquelles, profitant de leur situation avantageuse le long du canal de Maestricht à Bois-le-Duc, exportent une partie de leurs produits en Hollande. 
Les tuileries limbourgeoises, dont les fabricats sont estimés, sont situées à Tongres, Haelen, Herck-Saint-Lambert, Reckheim, etc. 

Dit is de (vrije) vertaling:

Er zijn 40 steen- en dakpannenfabrieken in Limburg, met 265 werknemers en een productie van ongeveer een half miljoen frank (50 miljoen bakstenen, enz.); deze fabrieken werken uitsluitend voor de behoeften van de provincie, met uitzondering van de zes in Rekem en Maasmechelen, die, profiterend van hun gunstige ligging langs het kanaal van Maastricht naar 's-Hertogenbosch (de Zuid-Willemsvaart), een deel van hun producten naar Holland (Nederland) exporteren.
De Limburgse dakpannenfabrieken, waarvan de producten (het) hoog(st) worden ingeschat, zijn gevestigd in Tongeren, Halen, Sint-Lambrechts-Herk, Rekem, enz.

De 40 Limburgse bedrijven in 1871

Het is interessant om na te gaan op welke informatie deze gegevens gebaseerd zijn. Voor die periode beschikken we onder meer over cijfers uit de zgn. nijverheidstellingen namelijk van 1846, 1880 en 1896. Daarin werden per bedrijfssector o.a. het aantal bedrijven, de jaarlijkse productie en het aantal werknemers geregistreerd. In 1846 waren er volgens die telling 65 keramische bedrijven in Limburg; in 1880 waren er 80 bedrijven en in die van 1896, de meest gedetailleerde, telde men 22 pannenfabrieken en 92 steenbakkerijen. 

De zogenaamde Almanakken bevatten per gemeente de namen van steen- en pannenbakkers. In 1857 zijn er voor de opgenomen gemeenten 95 'tuilers' en 'briquetiers' vermeld, in 1866 109, in 1882 111, en in 1888 91. 

In de inventaris die Willem Driesen opstelde op basis van het primitief kadaster uit 1840 zijn voor Limburg 51 pannenbakkerijen opgenomen.

Het vermelde aantal van 40 steen- en dakpannenfabrieken is dus aan de lage kant en je kan je de vraag stellen hoe dit aantal tot stand kwam. Het is ook niet duidelijk over hoeveel steenfabrieken en hoeveel pannenfabrieken het gaat. 

Steenbakkerijen

Wat de steenbakkerijen betreft heeft men het in het rapport van 1871 enkel over Rekem en Maasmechelen die "een deel van hun producten naar Holland exporteren". Meer komen we in het rapport over de Limburgse steenbakkerijen niet te weten.

Volgens de nijverheidstelling uit 1896 zijn er 9 steenbakkerijen actief in Rekem en 3 in Maasmechelen. 

Op basis van de Almanakken van 1866 en 1888 komen we op 8 steenbakkers in Rekem en 5 in Maasmechelen.

• Voor Rekem: 
  Beckers L., Col H., Humblé F., Kallen L., Ledoux F., Macors F., Paulussen frs. en Thoné P.
  
• Voor Maasmechelen: 
  Akkermans L., Gorisen A., Hennoumont F., Herys J. en Smeets J.
  
  

Pannenfabrieken

Voor de pannenfabrieken vermeldt men een aantal gemeenten met bedrijven "waarvan de producten hoog worden ingeschat", namelijk Tongeren, Halen, Sint-Lambrechts-Herk en Rekem. Volgens de nijverheidstelling uit 1896 zijn er 5 pannenfabrieken in Tongeren, 2 in Loksbergen (nu Halen), geen in Sint-Lambrechts-Herk en 1 in Rekem.

Uit de inventaris van het primitief kadaster van 1840 kennen we 6 pannenfabrieken in Tongeren, geen in Halen, 1 in Sint-Lambrechts-Herk en 6 in Rekem.

In de Almanakken vinden we voor 1866: 6 pannenbakkers in Tongeren, geen in Halen, 1 in Sint-Lambrechts-Herk en 5 in Rekem.

Het zou dus samengevat kunnen gaan om volgende pannenfabrieken:

• Tongeren, panoven Henis 
• Tongeren, panoven Gasthuisbosdreef
• Tongeren, panoven Gebroek
• Tongeren, panoven Huveners
• Tongeren, panoven Moens
• Halen, Loksbergen, steen-en panoven Coeckelberghs
• Halen, Loksbergen, pannenfabriek Jorissen
• Hasselt, Sint-Lambrechts-Herk, panoven Schoonwinkel
• Lanaken, Rekem, panoven Dops
• Lanaken, Rekem, panoven Dolders
• Lanaken, Rekem, panoven Kusters

Waarom in dit overzicht geen sprake is van bijvoorbeeld Schulen of Bilzen weten we niet. De pannen van Schulen en Bilzen hadden immers ook een goede reputatie...

 

 

(Met dank aan Paul De Niel die ons op het spoor bracht van dit rapport uit 1871...)