Avoid the void (voor Ludo)

Mijn vriend en buurman Ludo Thys is op 26 maart overleden. Hij verloor zijn strijd tegen kanker...

Ludo was beeldend kunstenaar en oud-docent keramiek aan de hogeschool PXL in Hasselt. Ludo was een veelzijdig kunstenaar en een specialist in keramiek, glazuren en kleitechnieken. Zijn werk is nog steeds te bewonderen op zijn website.

Hij was mijn compagnon, zeker als het over klei, keramiek en Schulense pannen ging. Samen organiseerden we in onze Pannenstraat in Schulen ons eerste Pannenfeest op 1 juli 2007 en onze deelname aan Open Monumentendag op 9 september 2018.

Avoid the Void is een schilderij dat Ludo enkele jaren geleden maakte, maar dat voor hem persoonlijk nog niet afgewerkt was. De afgelopen maanden kreeg het een profetische betekenis voor Ludo en zijn naasten. Vermijd de leegte, vul hem op met herinneringen aan de prachtige kunstenaar en mens die Ludo was.

Ik zal Ludo geweldig missen...

Werken op de steenbakkerij Schouterden

Nog een mooie foto afkomstig van het archief van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE). Het zou gaan om een foto van steenbakkerij Schouterden in Maaseik.

Mannen aan het werk op steenbakkerij Schouterden (Foto PCCE)

Steenbakkerij Schouterden (nu Wienerberger) is al meer dan 100 jaar oud. Theopiel Schouterden, veearts, begint in 1908 met een veldoven. In 1911 bouwt hij een ringoven. Het bedrijf mechaniseert met een stoommachine (1914) en een kleipers (1915). De grote fabrieksschouw wordt gebouwd in 1923. Het bedrijf wordt later overgenomen door Teeuwen/Terca dat later zelf wordt opgekocht door Wienerberger. Het bedrijf bestaat vandaar nog steeds en zelfs de oude ringoven, intussen 114 jaar oud, is nog altijd in gebruik!

De foto, vermoedelijk van voor de tweede wereldoorlog, lijkt een beetje in scene gezet. We bevinden ons, op een zonnige dag, langs een van de droogloodsen van de fabriek. Op de achtergrond zien we de ringoven met centraal de schouw. De open droogloods staat volgestapeld met drogende bakstenen of brikken. De twee mannen vooraan lijken toevallig net begonnen te zijn met het laden van gedroogde brikken op een wagentje. Meer naar achter komt een paard aangestapt met zijn begeleider. Het is niet duidelijk welk type wagentje het paard vooruit trekt.  Let ook op het dak van de droogloods: dat is gedekt met Muldenpannen.

Als we inzoomen op een luchtfoto kunnen we ons ongeveer voorstellen waar de foto werd gemaakt. Tussen de droogloodsen in de richting van de ringoven... Of zijn het twee ringovens?

Luchtfoto van steenbakkerij Schouterden (1944) met rechts de ringoven.
Links zien we nog een gebouw met een hoge schouw. Is dit een tweede ringoven? (Foto PCCE, project 'Onder de radar')

 

Hasselts steen- en pannenbakkers in de 19de eeuw

In en rond Hasselt zijn al honderden jaren steenbakkers en pannenbakkers actief. Het is evenwel niet eenvoudig om een lijst op te stellen van de concrete locaties en de namen van de betrokken eigenaars en ambachtslui. Toch doen we een poging.

In dit overzicht bespreken de pannenbakkers en steenbakkers in de 19de eeuw in Hasselt, dus zonder Kortessem (fusie sinds 2025). Overigens zijn er geen permanente steenbakkerijen of panovens bekend voor Kuringen, Stevoort, Stokrooi, Kermt en Spalbeek.

Veel algemene bronnen

Voor de 19de en het begin van de 20ste eeuw beschikken we voor Hasselt over verschillende algemene bronnen. Over de verguningen uit de Nederlandse tijd, de Inventaris voor het primitief kadaster, de Nijverheidstellingen en de Almanakken hadden we het al eerder. Verder zijn er nog de kaart van Vandermaelen en een aantal krantenberichten (ook met dank aan Jos Sterk).
Dat levert een hele lijst met namen van eigenaars en ambachtslui op én soms de namen van plekken waar deze bedrijfjes actief zijn geweest. 

Jammer genoeg kunnen we tot nu toe weinig steenbakkerijen of pannenovens tot op perceelsniveau lokaliseren. Daarvoor moeten we op zoek gaan naar documenten (vergunningen, kadastrale gegevens...) waarin we heel concrete beschrijvingen of de kadasternummers kunnen terugvinden...

Steeds dezelfde omgeving

Ook al kennen we tot nu toe vooral 'vage' locaties, toch komen we altijd op dezelfde plekken terecht. Reeds in de Late-Middeleeuwen waren op sommige van deze locaties steenbakkers actief!

Het gaat om een gebied in de buurt van de Oude Luikerbaan (Helbeek), een gebied tussen Hellebeemden, Trekschuren en de Luikersteenweg in Rapertingen (Hollands Veld), twee zones in Runkst (Dormael, Oude Maasstraat) en een locatie in Sint-Lambrechts-Herk (Schoonwinkel, Kattendans...). 

Kaart Vandermaelen (1846-1854) met de locaties waar steen-en pannenbakkers actief waren in de 18de en 19de eeuw.

Dit zijn de namen (en de plekken)

Uit de verschillende bronnen kunnen we volgend overzicht samenstellen:

 -   Onbekende eigenaar
        (Kaartenboek Petrus Vanpaesschen: 1782)
        (Over perceel 951: 'met een deel van een steenbakkerij gelegen tegen de Boekstraat'.
        Steenbakkerij in gebied Dormael
        Runkst, Boekstraat

-    Onbekende eigenaar
        (Kaartenboek Petrus Vanpaesschen: 1782)
        (O.m. perceel 1039 waar 'leem' uitgegraven werd of waar stenen werden gebakken)
        Ook vermeld als 'Briqueterie' op kaart Vandermaelen 1846-1854.
        Hasselt, Oude Luikerbaan

  -    Onbekende eigenaar
        (Reus De Langeman gebouwd in een pannenbakkerij in Runkst: 1810)
        'entre le Boomkens- et le Fonteinstraat'
        Runkst, tussen Boomkensstraat en Fonteinstraat      

-    Thoelen G.
        (Vergunningen Nederlandse periode: 1828)

-    Wilsens J.G.
        (Vergunningen Nederlandse periode: 1828)
        (Almanak: 1833, 1851, 1854, 1857, 1860)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Lombardstraat 225

-    Maris J.
        (Almanak: 1833)
        'fabricants de briques et pannes'

 -    Poutrain L.
        (Almanak: 1833)
        'fabricants de briques et pannes'

-     Depotesta Delheid Karel Louis, rentenier, Luik
        (Inventaris primitief kadaster: 1840)
        Runkst, Oude Maasstraat (kadasterperceel: F 913 (oud))
        Deze oven zou volgens krantenberichten uitgebaat zijn door Moons en Simons,
        later door Quintiens.

-    De Cecil Karel en consoorten, Baron-rentenier, Sint-Lambrechts-Herk
        (Inventaris primitief kadaster: 1840)       
        Sint-Lambrechts-Herk (Schoonwinkel), Panovenstraat (kadasterperceel: C 127 (oud))
        Op Hasel lezen we: 'Baron de Cecil en J. de Luesemans verkochten in 1857
        op Schoonwinkelhoven een pannenbakkerij, twee ovens, twee droogplaatsen,
        een werkhuis en enige percelen grond.'

-    Dortangs (J.J.H.)
        (Almanak: 1851, 1854, 1857 (weduwe), 1860, 1866)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Botermarkt 141
        (De Onafhankelijke, 19de eeeuw)
        "kareelbakkerij, Luikersteenweg"

-    De Luesemans
        (Almanak: 1851)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Luikersteenweg 7

-    Halleux
        (Almanak: 1851)
        'fabricants de briques et pannes'
        Hasselt, Hoogstraat 198

-    Sottiaux J.
        'fabricants de briques et pannes'
        (Almanak: 1857, 1860)

-    Duys Elisabeth , weduwe van Milis Pieter Frederik (1801-1865)
        (krant: 1868)
        'De weduwe van de drukker had een kareelbakkerij buiten de Luikerpoort'

-    de Corswarem
        (krant: 1877)
        'De panoven van de Corswarem lag in de Hel' 

-    Martens
        (krant: 1880)
        'Nieuwe steenbakkerij Martens in de Kattendans in Sint-Lambrechts-Herk'

-    Ghuys Victor
        (krant: 1882)
        'Steenbakkerij op de Luikersteenweg'
        Hasselt, Kuringersteenweg 180

-    Vanbongaerde
        (krant: 1882)
        'Failliet karelenbakker Vanbongaerde in Sint-Lambrechts-Herk, in de Kattendans
        op zaterdag 1 april om 10 uur verkocht deurwaarder Haesen 2 stoomovens en
        plusminus 300.000 karelen, 2 karren, kruiwagens'

-    Buckelberghs Henricus
        (De Onafhankelijke, 19de eeuw)
        'panoven, Trekschuren'
        (krant, 19de eeuw)           
        'Te koop op de Panhoven in de Hel van Henricus Buekelberghs 1 paard en 2 koeien'

-    Claesen Jean Baptiste
        (De Onafhankelijke, 19de eeuw)
        'karelen te koop aan zijn hoven in Rapertingen tegen de Luikersteenweg'

-    Rooten Joseph (1829-1888)
        (krant, 19de eeuw)
        'kareelbakker op het Hollandsveld op het land van Nolens-Frederix'

Geologische logica

De ligging van deze steenbakkerijen en pannenovens in het zuiden van Hasselt is geen toeval. Bruikbare kleilagen zijn in die omgeving het gemakkelijkst te ontginnen. Dat blijkt uit de geologische kaart met de ligging van de kleilaag van Rupeliaanse (of Boomse) klei. Deze kleilaag is in Midden-Limburg overal aanwezig en strekt zich uit van west naar oost. De laag helt af van zuid (blauw) naar noord (rood). Enkel waar de kleilaag kort aan de oppervlakte zit (blauw, diepte van 0 tot 10 meter) kon die gemakkelijk ontgonnen worden. 

Leem werd in Hasselt niet gebruikt. De leemlaag is maar beschikbaar ten zuiden van Alken...

Voorkomen Boomse klei op het grondgebied van de stad Hasselt (bron: Databank Ondergrond Vlaanderen)

Het personeel van de Hasseltse keramiekfabriek

In onze reeks over de Hasseltse keramiekfabriek willen we graag ook deze interessante foto tonen. Het is een groepsfoto van het personeel van de fabriek in 1896.

De Keramiekfabriek van Hasselt werd in 1895 opgericht. Het bedrijf startte in de gebouwen van de voormalige fabriek "Porcelaines du Limbourg" (1890-1893). Het bedrijf was gelegen aan de "Place d’Armes", aan de Hasseltse kleine ring op de plaats waar nu de Bibliotheek Hasselt Limburg gevestigd is. 

Groepsfoto 'Manufacture de céramiques décoratives, Hasselt 1896.' (VUHK)

Deze groepsfoto is gemaakt op de binnenplaats van de fabriek. De muur op de achtergrond is waarschijnlijk de zijvleugel aan de kant van het begijnhof. We zien een poort links en de hoek van de terugwijkende muur rechts. Door de ramen van het gelijkvloers en op de verdieping zien we (ongeglazuurde) vazen. Allicht zijn dit werkplaatsen waar het gebakken keramiek werd geglazuurd. 

Plattegrond van de fabriek (1895) met aanduiding van de locatie van de groepsfoto (VUHK)

Op een bord in het midden van de groep staat: "Manufacture de céramiques décoratives, Hasselt 1896." De foto werd dus gemaakt op het ogenblik dat het nieuwe bedrijf ongeveer één jaar actief was. 

We zien een grote groep personeelsleden. We tellen 115 personen! In het midden staan twee heren in pak. Vermoedelijk directeur Celestin Helman en Brussels keramist Henry Badoux. Zij werden aangetrokken door de nieuwe aandeelhouders bij de opstart in 1895. 

Op de foto staan alle vrouwen rechts, de mannen voornamelijk links. We schatten het aantal volwassen mannen op ongeveer 55, het aantal vrouwen op 3. Alle andere werknemers (zo'n 55 personen) zijn jongeren, jongens en meisjes én kinderen! Of het jonge meisje helemaal links op de foto ook een werknemer is, is moeilijk te zeggen. De andere kinderen hebben duidelijk werkkledij aan. De man waar ze bij staat lijkt ook niet echt tot het personeel te behoren. Waren het het toevallige bezoekers?

Uit de Nijverheidstellingen beschikken we over cijfers voor de Hasseltse keramiekfabriek. In het rapport voor 1896, toevallig het jaar van de groepsfoto, staat volgend overzicht:

• 11 personeelsleden, andere dan arbeiders, waarvan 11 mannen.
• 132 arbeiders, waarvan 118 mannen en 14 vrouwen.
• In het totaal 143 personeelsleden.

Blijkbaar stond niet iedereen dus op de foto. De 11 personen die volgens de telling geen arbeiders zijn, zijn waarschijnlijk bedienden, die op het eerste zicht niet op de foto staan. Er staan immers maar twee mannen in een kostuum prominent in het midden van de foto.

De telling maakt geen onderscheid in leeftijd. Op de foto tellen we inderdaad 14 vrouwen en meisjes.

Vrouwen en meisjes

Het versieren (zgn. barbotinetechniek) en glazuren van het fijne Hasseltse keramiek was vooral het werk van vrouwen en meisjes. Dat kwam enkele jaren geleden aan bod op de tentoonstelling 'Door vrouwenhanden gevormd'.

Vrouwen aan het werk in de Hasseltse keramiekfabriek (VUHK)

Kinderarbeid

Dat er zoveel jongeren en zelfs kinderen aan het werk waren in het bedrijf, is opvallend, maar voor de tijd allicht niet uitzonderlijk. De Belgische wet op de kinderarbeid dateert pas van 1889. Die bepaalde dat kinderen onder de 12 jaar niet mogen werken in de industrie. 

In de praktijk bleven de nieuwe regels vaak dode letter. De eerste jaren zijn er zelfs geen ambtenaren om de bedrijven te inspecteren op overtredingen. De wet op kinderarbeid zorgde niet meteen voor een radicale omslag. Wie 12 jaar is, start met werken. De ondernemers rekenen nog altijd op hun goedkope en flexibele arbeidskrachten. Veel gezinnen hebben het inkomen van de kinderen nog altijd broodnodig. Zolang de lonen van de gezinshoofden en de vrouwen niet stijgen, blijft kinderarbeid voor hen noodzakelijk. In 1914 verbiedt men kinderarbeid onder 14 jaar. De wet van 14 juni 1921 stelt de achturige werkdag in en bepaalt dat zware arbeid voor kinderen onder de 16 jaar strafbaar is...

Of hoe deze groepsfoto ook een beeld geeft van de arbeidsomstandigheden van die tijd...

Bronnen:

Door vrouwenhanden gevormd, FARO Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw

Tenstoonstelling 2019 - v.z.w Verzamelaars Unie Hasselts Keramiek

Kinderarbeid in België, Industriemuseum

Over Kinderarbeid op Wikipedia

De grond van de zaak, of hoe de bodem alles bepaalde...

Om stenen en pannen te bakken had men klei nodig. Of strikt genomen: klei of leem. De aanwezigheid van geschikte grondstoffen bepaalde of er kansen waren voor steen- en pannenbakkers. 

Door de eeuwen heen bepaalde de beschikbaarheid van bouwmaterialen ook het uitzicht van gebouwen: leem, hout, natuursteen, baksteen... Mensen bouwden met de materialen die lokaal beschikbaar waren en maakte gebruik van de kennis waarover ze beschikten. In onze streken werd lang gebruik gemaakt van hout, leem en, indien beschikbaar, natuursteen. Later beschikte men over de kennis om brikken en dakpannen te bakken. De eerste bakstenen in onze streken werden gebakken rond het jaar 1200. De oudste dakpannen waren zgn. daktegels, later ontstonden de holle en bolle pannen en de Vlaamse (of Hollandse) gegolfde pan (ongeveer 1450). 

Steenbakkers aan het werk in Linkhout (Lummen). Hier in de Demervallei is klei gemakkelijk beschikbaar.
(Geschied- en Heemkundige Kring van Groot Lummen)

Lokale grondstoffen

Voor het bakken van brikken of bakstenen is de kwaliteit van de grondstof minder belangrijk dan voor het bakken van de dunne en waterdichte pannen. Voor brikken kunnen heel uiteenlopende kwaliteiten van klei en leem gebruikt worden. Voor pannen is vette, homogene klei nodig. Op de samenstelling van klei en leem gaan we in dit stukje niet verder in.

De beschikbaarheid van die grondstoffen bepaalt dus wat op een bepaalde locatie tot de mogelijkheden behoort. Immers, leem en klei zijn relatief zware grondstoffen (net als de gebakken producten overigens) en het was vroeger zo goed als onmogelijk om die in grote hoeveelheden over grote afstanden te vervoeren. Een steenbakker of pannenbakker vestigde zich dus op een locatie waar klei of leem in voldoende hoeveelheden beschikbaar was. Veel moderne steenbakkerijen voeren vandaag hun grondstoffen aan over grote afstanden.

De beschikbaarheid van voldoende klei bepaalde ook de waarde van een pannenoven of steenbakkerij. Dat blijkt uit de beschrijvingen die opgesteld werden voor de inventaris van het primitief kadaster rond 1840. Zo staat bijvoorbeeld bij de pannenoven op de Kattenberg in Bilzen de volgende beschrijving: "Eene pannenbakkerij die ook tot bakken van blaauw pannen kan worden gebezigd. Eenen oven waarin circa 9000 pannen kunnen gestookt worden terwijl de twee daarbij behoorende afdakken in goeden staat zijn, doch de groote kosten die tot het bekomen der noodige potaarde moet worden aangewend is voor deze fabryk hoogst nadeelig."

Soorten leem en klei

In Limburg is bijna overal klei of leem te vinden. Dat blijkt ook uit de spreiding van de historische panovens en steenbakkerijen in mijn inventaris. In Vlaanderen worden heel wat verschillende soorten klei gebruikt. Elk met een verschillende herkomst en dus ook een verschillende geschiedenis.

Een overzicht van de belangrijkste soorten volgens M. Gulinck (1958):

• Polderklei (niet in Limburg)
• Jonge rivierafzettingen (Maas- en Scheldevallei)
• Kleien van de Kempen (niet in Limburg)
• Rupeliaanse klei (Boomse klei)
• Ieperiaanse klei (niet in Limburg)
• Klei van Henis
• Deklemen
• Verweringsproducten van schalies en mergels (niet in Limburg)
• Schalies uit (steenkool)mijnen

Grofweg kan je zeggen dat zowat alle bedrijven in het Maasland gebruik maakten van de alluviale (rivier)klei die ooit door de Maas werd afgezet. De meeste grote bedrijven lagen kort bij de Maas.

Rupeliaanse kleilaag (of Boomse klei), van mariene oorsprong, dwz. ooit door de zee afgezet, komt in een lange strook in het midden van Limburg voor. Onder meer in Loksbergen, Schulen, Alken en Hasselt werd deze klei verwerkt in pannen, buizen en bakstenen.

De klei van Henis dagzoomt aan de oppervlakte vooral in het zuiden van Limburg. Steen- en pannenbakkerijen in Bilzen en Tongeren maakten gebruik van deze kleilaag, die uitermate geschikt was voor pannen en holle elementen.

De leem bedekt zowat volledig Haspengouw en werd ooit (tijdens de verschillende ijstijden) door de wind aangevoerd. Veel veldovens in de regio gebruikten deze leem net als de grote baksteenfabrieken zoals Vandersanden en Nelissen, die vandaag nog actief zijn.

Schalie (of 'mijnsteen') werd enkel door de koolmijn van Winterslag gebruikt. Dit restproduct van de steenkoolwinning werd fijngemalen en met water gemengd om vervolgens tot bakstenen te worden geperst. Deze Carboonschalie is 310 miljoen jaar oud. De Winterslagse baksteen kreeg daarom terecht de titel van 'oudste baksteen van Vlaanderen'.

De steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag met vooraan de ringoven

Geologische kaarten

Geologische kaarten die de ondergrond beschrijven en die zo de beschikbaarheid van leem en klei weergeven, verklaren waarom steenbakkers en pannenbakkers meer actief waren op bepaalde plaatsen dan op andere.

De diepte waarop de klei zich bevond, bepaalde of men die kon ontginnen. In de tijd dat men alles nog met de hand deed en niet over pompen beschikte, kon men niet dieper dan 2 à 3 meter graven. Later, wanneer graafmachines en sterke pompen beschikbaar waren, ontstonden de grote diepe kleigroeven. Enkel wanneer de klei dus zo goed als aan de oppervlakte beschikbaar was, konden steen- en pannenbakkers in de 18de en 19de eeuw die gebruiken.

Hier volgen enkele interessante geologische kaarten afkomstig van de website 'Databank Ondergrond Vlaanderen'.

Boomse klei

De kleilaag Boomse klei strekt zich uit van west naar oost in het midden van de provincie Limburg. De laag helt af van zuid (blauw) naar noord (rood). Enkel waar de kleilaag kort aan de oppervlakte zit (blauw, van 0 tot 10 meter) kon die gemakkelijk ontgonnen worden.

Pannen- en steenbakkers in Loksbergen, Schulen, Alken, Hasselt, Nieuwerkerken en Bilzen maakten gebruik van deze kleilaag.

Voorkomen kleilaag Boomse klei (bron: DOV)

Klei van Henis

De kleilaag Klei van Henis strekt zich uit van west naar oost in het midden en zuiden van de provincie Limburg. De laag helt af van zuid (blauw) naar noord (rood). Enkel waar de kleilaag kort aan de oppervlakte zit (blauw, van 0 tot 10 meter) kon die gemakkelijk ontgonnen worden.

Pannen- en steenbakkers in Kortessem, Bilzen en Tongeren maakten gebruik van deze kleilaag.

Voorkomen kleilaag Klei van Henis (bron: DOV)

Leem

De leemlaag strekt zich uit van west naar oost in onderste deel van de provincie Limburg. De laag bevindt zich aan of kort aan de oppervlakte (blauw, van 0 tot 10 meter). Zo kon die leemlaag overal in de regio gemakkelijk ontgonnen worden.

Heel veel steenbakkers in Zuid-Limburg maakten gebruik van deze leemlaag.

Voorkomen leemlaag (bron: DOV)

Een 19de-eeuwse pannenoven in Lanklaar

In de publicatie 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen' vonden we deze prachtige foto van een oude pannenoven. Het gaat om de 'pannesjop' van Hubertus Hoeven en Josephina Hermans in Lanklaar.

Op het eerste zicht een foto van een doorsnee hoeve met wat stallen. Maar in feite is het een unieke foto en een van de weinige die van een 19de-eeuwse Limburgse pannenoven zijn bewaard. Dat blijkt wanneer je inzoomt op de foto, en het wordt nog beter met het bijbehorende verhaal dat te lezen is in de publicatie 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen', geschreven door F. Meijers en uitgegeven door Geschiedkundige Kring 'De Vreedsel' uit Lanklaar.

De pannenoven Hoeven-Hermans (bron: 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen')

Van pannesjop naar machinale pannen

Deze 'pannesjop' lag langs de Koppelstraat, tegen de Vrietselbeek, en werd gebouwd rond 1860-1870. De klei werd vlakbij uitgegraven en met wagentjes naar de fabriek gebracht. Daar werd de klei in een ronde put, de 'zomp', gestort. In het midden daarvan stond de kleimolen die werd getrokken door een paard. De pannen werden gevormd en in de droogloodsen gelegd. Vervolgens werden ze gedroogd en gebakken. Elke oven (blijkbaar waren er twee) kon ongeveer 5000 pannen bevatten. Tot de eerste wereldoorlog werden 'mutsaarden' (bussels hout) als brandstof gebruikt. Na het afkoelen werden de pannen gestapeld en de bestelling werden naar de tramwissel gebracht voor het transport per (buurt)tram.

Na de eerste wereldoorlog werd de pannenoven uitgebreid en werd (door een van de zonen) omgeschakeld naar de productie van mechanische pannen. Ze kochten daarvoor een tweedehandsinstallatie uit een pannenfabriek in Tongeren, volgens het verhaal pannenfabriek 'Tuileries Tongroises'. Het ging om een strengenpers, een afsnijapparaat, een pers met stalen vormen en een hele partij rekken. De kwaliteit van de pannen liet echter te wensen over. Zo viel de pannenbakkerij stil en kort voor of na de tweede wereldoorlog was het helemaal gedaan.

Een interessante foto

Als we inzoomen op de foto zien we heel wat interessante details. Het woonhuis van de familie ligt links. Vooraan, in het midden, ligt de pannenoven, ook onder een pannendak. We zien twee schouwen. Allicht zijn er dus twee afzonderlijke ovens. Aan het gebouw met de oven zien we een halfronde uitbouw, schijnbaar afgewerkt met pannen (of is het een stapel gebakken pannen?). Het is niet duidelijk of deze structuur tot de oven behoort. Vooraan staan een man, in pak, en een vrouw, ook in mooie kleren, vermoedelijk de ouders Hubertus (Bèr) Hoeven en Josephina (Fina) Hermans. Rechts van de oven zijn een man met een snor en een vrouw (?) duidelijk pannen aan het maken. Achter hen zien we een droogschuur met rekken voor de drogende pannen. Daarachter staan blijkbaar nog twee schuren met een pannendak, mogelijk nog meer droogschuren. 

De pannenoven Hoeven-Hermans, detail (bron: 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen')

Rosmolen

Uit het verhaal en een reconstructietekening weten we dat er voor de pannenoven ook een kleimolen of rosmolen stond. Die werd aangedreven door een paard. Op de foto is die kleimolen moeilijk zichtbaar of misschien ook niet aanwezig. Dergelijke kleimolens waren de eerste vorm van mechanisatie in deze ambachtelijke pannenfabriekjes. Daarvoor werd de klei bewerkt door met de voeten de klei 'te treden'. In Schulen gebeurde dit nog tot aan de eerste wereldoorlog. In Nederland zouden de eerste rosmolens al in de 17de eeuw gebruikt zijn. In de inventaris voor het eerste kadaster opgemaakt rond 1842 werd enkel een rosmolen vermeld voor de pannenoven in Kortessem. Ook de pannenfabriek bij de molen van Elen zou voor de Eerste Wereldoorlog een 'rospotaardemolen' in gebruik hebben gehad.

De pannenoven Hoeven-Hermans: de rosmolen (bron: 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen')

Bronnen:
- Informatie via Frans Medaer, waarvoor met veel dank (ook aan Jos Leenders voor tekeningen en foto's)
- 'Van Lankerse brikken, pannen en plevuzen', F. Meijers, Geschiedkundige Kring 'De Vreedsel', Lanklaar
- 'Het bewerken van de aarde op de pre-industriële steenfabrieken - De rospotaardemolen ‘Revisited’,
   Paul De Niel, Het Wiel, jg. 31, nr. 1, 2021

Flessenovens in de Hasseltse keramiekfabriek!

In de vorige bijdrage publiceerden we foto's en luchtfoto's van de "Manufacture de Céramiques Décoratives de Hasselt", de Hasseltse keramiekfabriek die actief was tot 1954. Nu kunnen we, met dank aan Mario Baeck, de plattegrond van het bedrijf anno 1895 tonen. 

Het grondplan is opgenomen in een publicatie over Hasselts porselein en keramiek bij een tentoonstelling in 1983. Waarschijnlijk komt het plan uit een vergunningsaanvraag als hinderlijke inrichting (waarover we niet beschikken).  

Grondplan keramiekfabriek Hasselt 1895

Ter vergelijking maakten we een uitsnede van de luchtfoto uit 1944 met dezelfde oriëntatie. Er zit zo'n 50 jaar tussen dit grondplan en de luchtfoto, toch blijken zowat alle gebouwen van het grondplan nog te bestaan.

Uitsnede luchtfoto 1944 met keramiekfabriek: onderaan Martelarenlaan, links Badderijstraat.

Zonder de bijbehorende aanvraag kunnen we niet alle details van het grondplan interpreteren. Er zijn wel enkele interessante details zichtbaar. 

Stoommachine

Detail van het grondplan met stoommachine en kollergang.

Links, langs de Badderijstraat, ligt het bekende hoofdgebouw met onderaan rechts daarvan de iep die nog steeds langs het huidige bibliotheekgebouw bewaard bleef.
Daarachter de binnenplaats en vervolgens het ovengebouw met vier flessenovens (zie verder). In de lange gebouwen, boven en onderaan op het plan, liggen de verschillende werkplaatsen. Rechtsboven zien we een bijgebouw met wat duidelijk een stoommachine is (zie detail) en de aanduiding van een schouw. Op één van de foto's is deze hoge schouw zichtbaar. Zo te zien ging er een aandrijfstang vanuit het gebouwtje met de stoommachine naar het ovengebouw. In die hoek van het ovengebouw herkennen we een kleiwals of kollergang met twee rechtstaande maalstenen.

Helemaal rechts op het plan lezen we 'Demer'. Inderdaad de zgn. Nieuwe Demer loopt op die plaats de stad in en verlaat de binnenstad opnieuw aan de het Molenpoortplein. Het stuk ter hoogte van de keramiekfabriek werd blijkbaar pas in 1934 overwelfd...

Het ovengebouw van de keramiekfabriek met rechts op het dak twee schouwen, allicht van de flessenovens en links achteraan een hoge schouw, vermoedelijk van de stoommachine.

Flessenovens

De ovens die in het bedrijf werden gebruikt, waren zogenaamde flessenovens. Een oventype dat traditioneel voor het bakken van porselein en keramiek werd gebruikt. Op het plan zijn vier ovens ingetekend. Deze ovens hadden waarschijnlijk elk een eigen schouw, alhoewel op de bovenstaande foto slechts twee schouwen zichtbaar zijn. Schakelde men op een bepaald ogenblik over naar slechts twee ovens?

Deze ovens waren waarschijnlijk vergelijkbaar met de 3 ovens die bewaard bleven in het bekende keramiekbedrijf Boch in La Louvière (sinds 2025 Keramis - Centre de la Céramique). Ook die staan in een groot ovengebouw. 

In Engeland bleven ook heel wat flessenovens bewaard, maar die zijn vrijstaand en waarschijnlijk ouder.  In Stoke-on-Trent zouden nog zo'n 47 flessenovens resteren. 

De flessenovens bij Boch werden gebouwd in 1868 en zijn in feite 'ovens met een omgekeerde vlam' waardoor een aanzienlijk energiebesparing werd gerealiseerd. De ovens zouden zijn gebouwd onder supervisie van een Hollands faïencier, Paul Jongen, die ook in dat jaar bij Boch kwam werken. Deze ovens zijn zo'n 6 meter in diameter en werden via de verschillende ovenmonden met steenkool gestookt. De temperatuur kon oplopen tot 1300 °C.

Later, in 1904, bouwde het bedrijf Boch de eerste tunneloven voor fijnkeramiek in België.

Flessenovens in keramiekfabriek Boch in La Louvière (Jiefde, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons)

Meer info over het Hasseltse keramiekfabriek en het prachtige porselein en keramiek dat ze produceerden op de website van de Verzamelaars van Hasseltse Keramiek.

Bronnen:

• Hasseltse porselein en keramiek 1890-1952,  Hasselt: Nationaal Jenevermuseum, 1983. Cataloog van de tentoonstelling gehouden in het Jenevermuseum te Hasselt van 30 april - 1 oktober 1983.
• Bezoekersgids Keramis, innovaties bij Boch, 2022.