Podcast over de pannenfabriek van Kortessem

Van 7 tot 30 november loopt in Hasselt het programma Kalle & Klappe over de Hasseltse dialecten. In het kader van dit programma werd een podcast opgenomen over de pannenfabriek van Kortessem. Marleen Oris, bestuurslid van de Heemkundige Kring Kortessem vertelt het verhaal in het 'Kotsoves' dialect!

De pannenfabriek in Wintershoven (Kortessem) lag op het Hemelsveld en werd opgericht in 1822. Volgens de beschrijving voor het eerste kadaster (rond 1840) was het één van de best uitgeruste pannenfabrieken uit die periode. De pannenfabriek beschikte onder meer over een rosmolen voor het mengen van de klei. Eigenaar op dat moment was François August Delbrouck.

In 1909 werd het bedrijf openbaar verkocht. Jean Wilhelmus Hubert (Jean) Van Oostayen (1872-1951), een directeur van pannenfabriek 'De Maas' in Kessenich werd de nieuwe eigenaar en verhuisde met zijn gezin naar Kortessem. Zijn zoon Leonard Jean Hubert (Jean) zette het bedrijf verder na zijn overlijden in 1951. Uiteindelijk stopte het bedrijf met de productie van pannen in 1964. Er werden daarna blijkbaar nog enkele jaren drainagebuizen gemaakt.

Een leuke anekdote is het verhaal over de panovese ka'l: de werknemers van het bedrijf hielden er een eigen mysterieus taaltje op na...  

Beluister de podcast van Marleen Oris op Spotify

  

De pannenbakkers van pannenfabriek Van Oostayen (foto HKK 'Kortessem vroeger en nu')

 

(Met dank aan Marleen Oris)

Open Monumentendag 2026: we doen (waarschijnlijk) weer mee!

Als alles verloopt zoals gehoopt, doen we volgend jaar weer mee met Open Monumentendag 2026. De bedoeling is de laatste Schulense panoven nog eens in de kijker te zetten. Het thema van #OMD2026 is erg toepasselijk: 'Erfgoed in Gevaar'. 

Al voor de derde keer organiseren we dan een grote activiteit rond de ruïne van de laatste Schulense pannenoven in de Pannestraat in Schulen (Herk-de-Stad). Eerder, namelijk naar aanleiding van 900 jaar Schulen in 2007 en op Open Monumentendag 2018 organiseerden we al eens een publieke activiteit.

Onze deelname kadert in het thema ‘Erfgoed in gevaar’. Dat deze ruïne als laatste getuige van de Schulense pannennijverheid beter beschermd moet worden is erg duidelijk. Een team van Open Monumentenwacht maakte enkele jaren geleden al eens een rapport met aanbevelingen.

Vlaanderen volgt dit jaar overigens het thema van de European Heritage Days, nl. 'Heritage at Risk: Revive, Resist, Reimagine'. Die ondertitel is een mooie oproep die we zullen proberen waar te maken!  

De laatste Schulense pannenoven

'Onze' pannenoven was tot het begin van de 20ste eeuw in gebruik en ligt in de Pannestraat in Schulen, in het gehucht de "Rey". In de Rey waren er rond 1840 drie gekende pannenbakkerijen. Op oude kaarten is te zien dat er verschillende droogloodsen van pannenbakkerijen waren.

Deze laatste pannenoven was eigendom van de Henri Raymaekers die tot in de jaren 1920 als pannenbakker actief was. De oven is een zogenaamde 'paepeoven'. Een oven met een grote vulopening die bij het bakken met klei ‘dichtgemetst’ werd en een stookopening die met een deur werd afgesloten. Op oude foto’s is een kleine schouw waarneembaar en was de oven aan de buitenzijde versterkt door balken of ijzeren banden tegen de temperatuurschommelingen.

Deze oven is het enige restant van de pannenindustrie in Schulen en is daarom historisch en industrieel-archeologisch interessant voor de streek.

Onze deelname aan Open Monumentendag 2026 is tegelijk ook een hulde aan Ludo Thys, keramist, vriend, buurman in de Pannestraat en medeorganisator van de vorige activiteiten.

We houden je zeker op de hoogte! 

 

De laatste Schulense pannenoven is een schapenstal... (Foto: Patrick Boucneau)

Daens over de kinderen in de steenbakkerijen

In het voorjaar van 1896 haalt priester Adolf Daens in de Belgische kamer van volksvertegenwoordigers zwaar uit over de trieste arbeidsomstandigheden in de Belgische steenbakkerijen. Hij had het daarbij ook over de omstandigheden in het Limburgse Maasland. 

We vonden de verwijzing in een artikel in de krant De Demer van 16 mei 1896, nochtans een liberale krant uit die tijd. De journalist treedt priester Daens bij en vertelt zelf een triest voorbeeld van een Maasmechelse familie Spooren waarvan het dochtertje Elisabeth, negen jaar, verdronk in een waterput van een steenbakkerij in Herstal bij Luik. De werktijd voor kinderen begon blijkbaar al om 3 uur 's morgens...

 

Over kinderarbeid

We schreven eerder al eens over de kinderarbeid in de steenfabrieken en aanverwante bedrijven. Dat was lange tijd heel normaal. De Belgische wet op de kinderarbeid dateert pas van 1889, enkele jaren na dit krantenartikel dus. Die bepaalde dat kinderen vanaf dan onder de 12 jaar niet mogen werken in de industrie. 

In de praktijk bleven de nieuwe regels echter vaak dode letter. De eerste jaren waren er zelfs geen ambtenaren om de bedrijven te inspecteren op overtredingen. De wet op kinderarbeid zorgde niet meteen voor een radicale omslag. Wie 12 jaar is, start met werken. De ondernemers rekenen nog altijd op hun goedkope en flexibele arbeidskrachten. Veel gezinnen hebben het inkomen van de kinderen nog altijd broodnodig. Zolang de lonen van de gezinshoofden en de vrouwen niet stijgen, blijft kinderarbeid voor hen noodzakelijk. In 1914 verbiedt men kinderarbeid onder 14 jaar. De wet van 14 juni 1921 stelt de achturige werkdag in en bepaalt dat zware arbeid voor kinderen onder de 16 jaar strafbaar is...

 

Over Adolf Daens

Bron: Wikipedia

Adolf Daens (1839-1907) was een Belgisch geestelijke en politicus. Hij gaf zijn naam aan het daensisme, een sociaal-Vlaamsgezinde christendemocratische beweging, waaruit een onafhankelijke partij werd opgericht, de Christene Volkspartij, waarvan hij ook het programma schreef. Priester Daens was getroffen door de mensonwaardige omstandigheden in de fabrieken van zijn geboortestad Aalst. Hij ging zich interesseren voor het lot van de arbeiders en dat bleek ook uit zijn engagement. 

In 1894 was Daens als lijsttrekker van de Christene Volkspartij in het arrondissement Aalst kandidaat voor de Kamer van volksvertegen-woordigers. In 1893 was het algemeen meervoudig stemrecht ingevoerd, waardoor nu alle mannen van 25 jaar of ouder konden gaan stemmen. Het aantal kiesgerechtigden was hiermee vertienvoudigd. De katholieken behaalden in het arrondissement Aalst een volstrekte meerderheid, maar vermoedens van kiesfraude leidden tot een gedeeltelijke herkiezing, waarbij Daens tot volksvertegenwoordiger werd verkozen, een functie die hij tot in 1898 uitoefende.

In die periode werd eind 1895 ook De Steenbakkersvakbond opgericht in Brussel. Adolf Daens werd er erevoorzitter van.

Bronnen en meer info:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Adolf_Daens
https://www.odis.be/hercules/toonPERS.php?taalcode=nl&id=3058
https://histoforum.net/Daens/daens3.htm
https://daens.org/

Een buizen- en pannenfabriek in Pelt

Oude kranten blijven een geweldige bron van informatie. Je moet wel voorzichtig zijn met snelle conclusies. Neem nu onderstaand bericht over een buizen- en pannenfabriek in Overpelt. Daar hadden we nog nooit iets over gevonden. Was het een keramisch bedrijf dat we konden toevoegen aan onze lijst van Limburgse pannenfabrieken en steenbakkerijen?

Over pannenfabrieken of steenbakkerijen in Overpelt of Neerpelt (Pelt) hadden we tot nu toe geen concrete informatie. Op de website van ETWIE kan je lezen dat er tot op het einde van de 19de eeuw enkele steenbakkerijen bedrijvig waren. Meer informatie vonden we tot nu toe niet.

Baldadigers

Het artikeltje stond in de krant De Onafhankelijke der Provincie Limburg van 27 april 1913. Het gaat over "baldadigers" die de buizen- en pannenfabriek van de firma Pintelon en Kerkhofs in Overpelt (of is het eigenlijk Neerpelt?) waren binnengedrongen en "verscheidene voorwerpen, nog niet geheel versteend, moedwillig in stukken hebben geslagen". Was het wel een keramisch bedrijf? Je kan het niet meteen opmaken uit het stukje, maar we gingen twijfelen door het woordje 'versteend'...
Een zoektocht op het internet leverde niet meteen iets op (anders hadden we dat allicht ook al lang gevonden).

 

Een tijdje later vonden we online nog twee andere knipsels waar het bedrijf L. Pintelon en G. Kerkhofs in Neerpelt in vermeld staat en waaruit we kunnen opmaken dat het over een betonfabriek gaat en dus niet over een keramisch bedrijf. Dat is dan duidelijk.
Dit artikel is ook uit de krant De Onafhankelijke der Provincie Limburg van 19 juli 1914.

Het derde bericht is van 18 augustus 1912 en komt uit dezelfde krant. Het is wel interessant: blijkbaar produceerde de firma ook een bepaalde periode in Hasselt en wel in de Isabellastraat. Dat is een beetje vreemd als je weet dat de Isabellastraat midden in het centrum van de stad loopt, namelijk van de Minderbroederstraat naar de Demerstraat...

De bedrijfsvoetbalploeg van Francart

Op de nieuwe website van het archief van de stad Tongeren-Borgloon vonden we enkele interessante foto's. Onder andere deze: de voetbalploeg van steenbakkerij Francart.

De voetbalploeg van de steenbakkerij Francart (Foto archief Tongeren-Borgloon)

Het hoeven niet altijd pannen te zijn en er moet niet altijd gewerkt worden. Tijd voor wat ontspanning dus. Heel wat bedrijven en bedrijfjes hadden destijds een voetbalploeg. Ook de Tuileries et Briqueries Notre-Dame, de steenbakkerij van Henri Francart in Tongeren. 

De bovenstaande foto is allicht gemaakt eind jaren '40, begin jaren '50, op een voetbalplein vermoedelijk aan de rand van de stad (inwoners van Tongeren herkennen misschien de achtergrond). Links op de foto staat Henri Francart (1882-1952), de fabrieksdirecteur. De ploeg bestaat uit elf spelers. Wie de man rechtsboven is, is niet duidelijk, de coach? Ook niet wat hij in zijn hand houdt, een medaille?

Bedrijfsvoetbal

'Fabrieksvoetbal' of bedrijfsvoetbal was een sport die erg populair was in de 20ste eeuw, waarbij werknemers van fabrieken tegen elkaar voetbalden. Fabrieksvoetbal was ook een uiting van de bedrijfscultuur, waarbij het voetbalteam van een fabriek diende als een uithangbord. Het bedrijfsvoetbal kwam overgewaaid uit Engeland, de bakermat van het voetbal, waar het al in de 19de eeuw bestond.

Het MIAT (Museum voor Industrie, Arbeid en Textiel) in Gent organiseerde enkele jaren geleden een expo genaamd 'Goal! Voetbal voor 't fabriek' om deze sport te belichten. 

Koninklijke Limburgse Bedrijfssportbond 

In elke provincie bestond destijds een bedrijfsvoetbalfederatie, dus ook in Limburg. De Koninklijke Limburgse Bedrijfssportbond (KLBS) werd in in 1946 opgericht als Limburgs Coöperatief Sportverbond (LCS). Bij de eerste stichtende verenigingen waren blijkbaar Limburgia en Interelectra. In de jaren '80 werd het LCS omgevormd tot Limburgse Bedrijfssportbond (LBS). De organisatie bestond in 1996 vijftig jaar en heet dus vanaf dan Koninklijke Limburgse Bedrijfssportbond.  

 

Op bezoek bij Steenbakkerij Membruggen

In het kader van het project ‘Park onder de pannen’ bezocht een groep geïnteresseerden uit Loksbergen op initiatief van de IOED Lage Kempen de Steenbakkerij Membruggen in Riemst. Wij gingen mee.

Steenbakkerij van Membruggen, verborgen achter de stapels ingepakte bakstenen (Foto Patrick Boucneau)

De ambachtelijke steenbakkerij van Membruggen werd opgericht door Emiel Partoens in 1947. Het is een stuk levend erfgoed. Steenbakker en kleinzoon Kristof Hex ontvangt ons en leidt ons rond met veel kennis van zaken (hij had eerst nog snel wat stenen uit de oven gereden).

Steenbakker Kristof Hex aan het woord in de oude ringoven (Foto Patrick Boucneau)

Ringoven

Oorspronkelijk werkte Emiel Partoens met een veldoven, maar in 1963 werd een kleine ringoven gebouwd. Het was allicht één van de (zo niet dé) laatst gebouwde ringovens in België. De ringoven werd achtereenvolgens met steenkool en gemalen steenkool gestookt. Sinds 2007 gebruikt men aardgas. In de loop van de jaren werd de ringoven ook omgebouwd van een traditionele oven met kleine toegangspoorten, groot genoeg om met een kruiwagen in en uit te rijden, naar een oven ingedeeld in vier zones met telkens een brede poort waar men met de heftruck naar binnen kan om de  stapels stenen in en uit te laden. Bij die verbouwing verdwenen ook de ‘bochten’ en werden het in feite twee lange gangen die onderling verbonden zijn. Omwille van de gasinstallatie werd de ‘zolder’ van het ovengebouw ook opengemaakt. De ringoven is intussen meer dan 60 jaar oud en moet regelmatig hersteld worden. Dat gebeurt tussen het bakken door. Ook de productie-installaties gaan al erg lang mee. 

Vandaag brandt de oven volgens onze gastheer al bijna dertig jaar onafgebroken. Het is overigens één van de twee laatste actieve ringovens in Limburg (de andere staat in Maaseik). 

De oude strengpers (Foto Patrick Boucneau)

Gas én steenkool

De volle bakstenen worden gemaakt met een eenvoudige strengpers. De roodbakkende leem is afkomstig van de eigen groeve vlakbij of van uitgegraven kelders op bouwwerven in de nabije omgeving.

De aanvoer van de leem vanuit een silo buiten het gebouw gaat via enkele walsen en loopbanden. Met de strengpers maken ze verschillende formaten van brikken. De vochtige brikken worden op wagentjes geladen en worden gedroogd in een lange droogkamer die ze verwarmen met de lucht die boven de oven wordt afgezogen. Dan stapelen ze de gedroogde brikken op vuurvaste stenen en elke stapel gaat vervolgens met de heftruck de oven in. Voor de het uitzicht van de typische veldovenstenen wordt gemalen steenkool tussen de ongebakken stenen gestrooid. Sommige types worden met zand of mergel bestrooid, voor donkere stenen wordt mangaan toegevoegd, voor gele stenen een ander mineraal.

Het bakken gebeurt bij 1060 graden. Een thermostaat stuurt de ventielen van de branders van de gasinstallatie. De branders worden in de oude stookopeningen geplaatst. De hele stookinstallatie schuift langzaam op, net als de verplaatsbare afzuigkappen aan de overkant van de ringoven. Via deze kappen worden door een centraal kanaal de rookgassen weggezogen. Zo blijft de oven permanent branden en worden de ongebakken stenen langzaam opgewarmd en de gebakken stenen afgekoeld.

Na het uitladen van de gebakken brikken worden ze op kwaliteit gesorteerd en op paletten gestapeld en in krimpplastic ingepakt.

De gasinstallatie boven op de oven en vooraan de afzuigkappen (Foto Patrick Boucneau)

Produceren voor Wienerberger

De verkoop van bakstenen verloopt via de baksteengroothandel in Vlaanderen en Nederland. Soms kunnen stenen voor een groter project worden geleverd, zoals momenteel in Utrecht. Er is geen echte verkoopstructuur of vertegenwoordiging. Mond-tot-mondreclame speelt een grote rol voor de lokale verkoop.

Opvallend is dat het bedrijf niet alleen produceert onder eigen naam, maar ook stenen maakt voor Wienerberger. Blijkbaar is deze multinational geïnteresseerd in de ambachtelijke brikken die blijkbaar niet in een grote industriële installatie te imiteren zijn.

Steenbakker Kristof Hex leidt ons rond met veel enthousiasme. Hij vertelt ook over de problemen die ze ondervinden: bij het zoeken naar geschikt personeel, met de toevoer van grondstof, de afzet van hun unieke bakstenen…

De toekomst van dit ambachtelijk bedrijf is erg onzeker. Enkele jaren geleden kreeg men een nieuwe vergunning ‘van onbeperkte duur’. Intussen worden de normen steeds strenger. Naast het hoge energieverbruik en de daaraan verbonden CO2-uitstoot is ook de uitstoot van stikstof een probleem.

We hopen dat dit unieke familiebedrijf nog lang kan blijven werken. We schreven al eerder over de problemen die dergelijke kleine ambachtelijke bedrijven ondervinden om te kunnen blijven bestaan. Het is belangrijk dat dergelijke bedrijven stenen kunnen blijven produceren onder meer voor restauratieprojecten en dat er daarom specifieke milieuregelingen worden uitgewerkt.

We danken steenbakker Kristof voor zijn rondleiding en voor het bezoek dat we mochten brengen (ook met dank aan de mensen van de IOED Lage Kempen).  

Ik maakte een reeks foto's tijdens het bezoek: https://photos.app.goo.gl/896UaKBQeryZVYsT9 

Verpakte bakstenen van Membruggen, rechts de stenen voor Wienerberger (Foto Patrick Boucneau)

Meer over het bedrijf op hun website: https://steenbakkerijen-van-membruggen.be/
Er staat ook een leuk filmpje op YouTube van de hand van Louis Vanheusden: https://www.youtube.com/watch?v=JJlGDvRn0sc. De film werd blijkbaar gemaakt toen er nog met gemalen steenkool werd gestookt.

 

Eindelijk goed nieuws uit Loksbergen?

Pannenfabriek Jorissen in Loksbergen (Halen) is een uniek stukje industrieel erfgoed. Jammer genoeg staan gebouwen en machines al jaren te vervallen. Ik schreef er al eerder over (namelijk in 2021, in 2022 en in 2023).

De panoven in Loksbergen (foto RLLK)

 

Ook al gaf de gemeente in 2021 de formele opdracht aan Arat Architecten voor de restauratie van de beschermde pannenfabriek, er is intussen nog steeds niets gebeurd. Het gemeentebestuur wil blijkbaar geen goedkeuring geven aan het architectenbureau om echt van start te gaan. Onbegrijpelijk vinden wij. We zijn immers weer vier jaar verder. Is dit de manier waarop Halen met zijn erfgoed omgaat?

Park onder de pannen

Gelukkig is er intussen ook goed nieuws. Het Regionaal Landschap Lage Kempen (in feite de Intergemeentelijke Onroerend ErfgoedDienst (IOED)) diende samen met de stad Halen een project in voor Leader, een Europees subsidieprogramma voor Plattelandsontwikkeling. Met het project ‘Park onder de Pannen’ werken de Stad Halen en de IOED Lage Kempen samen om de omgeving van de pannenfabriek te verbeteren.

Het Regionaal Landschap probeerde jaren geleden al eens het domein rond de pannenoven een meer natuurlijke inrichting te geven. Dat ging echter niet door. Intussen werd er tussen de historische resten van de pannenfabriek een ’opvallende’ moderne kinderopvang gebouwd en binnenkort komt er op de plaats van de verdwenen droogloodsen ook nog eens een omvangrijk nieuw schoolgebouw…

Hoe dan ook, het Leader-project werd intussen goedgekeurd. De stad Halen en de IOED Lage Kempen willen op het domein werken aan 'meer natuur, aan erfgoedbeleving en aan ontmoeting'. Alle organisaties die op het domein van de oude pannenoven actief zijn, worden betrokken bij het project.

Vreemd is wel dat architectenbureau Arat, dat verantwoordelijk is voor de restauratie van de pannenoven, niet op de hoogte was van het project. Het blijft een erg dubbelzinnige situatie...
De mensen van de IOED Lage Kempen werken nochtans met een open vizier. Een tijdje geleden had ik een fijne ontmoeting met hen en we blijven in contact over het project.

We zijn zeer benieuwd naar de realisatie van het Leader-project en hopen dat er eindelijk ook schot komt in de restauratie van de pannenoven.