Bilzerse brikkenbakkers in 19de en 20ste eeuw

Bilzen was in de 18de en 19de eeuw één van de belangrijkste productiecentra van brikken en pannen in Limburg. De ambachtelijke productie was mogelijk waar de nodige klei gemakkelijk te ontginnen was, en dat was in Bilzen zeker het geval. In de eerste helft van de 20ste eeuw waren er nog een 20-tal brikkenbakkers actief. Een aantal jaren na de Tweede Wereldoorlog bleef alleen Steenbakkerij Vandersanden over...

In een artikelenreeks in het tijdschrift van de geschiedkundige kring Bilisium, 'Gebakken Leem', uit 1985, bespreekt Leon Merken de Bilzerse baksteen- en pannenbakkers. Over het algemeen is er in Limburg weinig informatie bewaard over deze kleinschalige baksteenbedrijfjes. Interessante gegevens dus!
Over de Bilzerse pannenbakkers vertellen we meer in een volgend artikel. 

Meer dan 50 brikkenbakkers

In Bilzen waren in de loop van de laatste 200 jaar veel brikkenbakkers actief. In de inventaris van Leon Merken voor de 19de en begin 20ste eeuw werden er meer dan 50 brikkenbakkers en locaties opgesomd! De lijst beperkt zich echter tot namen en perceelnummers. Over de grootte en de jaarlijkse productie komen we dus niet zoveel te weten.

De inventaris is hoofdzakelijk gebaseerd op de aanvragen 'de commodo et incommodo' die bij de gemeente gedaan werden voor de oprichting van een steenbakkerij. De gemeente organiseerde een openbaar onderzoek en gaf vervolgens, al dan niet onder voorwaarden, haar goedkeuring. Deze aanvragen gaan daarom over zowel eenmalige als permanente steenbakkerijen. Voor de bouw van een woning werd meestal ter plaatse een eenmalige veldoven opgericht.

Volgens de auteur situeerden de brikkenbakkers zich voornamelijk in Merem, Leten, de Brugstraat en Meershoven. Maar ook op de Borreberg en de Tabaart werd gretig klei afgegraven.
Deze locaties zijn niet toevallig. In die omgeving was klei gemakkelijk te ontginnen. Men kon er zowel gebruik maken van de Boomse klei als van Klei van Henis (zie 'De grond van de zaak'). Allicht gebruikten sommigen ook de bovenliggende leemlaag.

Bij de vermelde brikkenbakkersfamilies waren er die verschillende generaties na elkaar actief waren, zoals de familie Oben, Lormans, Verjans... In de Almanakken uit die periode, zowat de Gouden Gids van de 19de eeuw, komen deze namen ook terug, naast anderen: Cuvelier, Vanroy, Bollen, Gielen, Hauben en Rynaerts. Andere steenbakkers waren maar gedurende korte tijd actief of bouwden enkel een eenmalige veldoven voor de bouw van hun woning.
Eén van de brikkenbakkers waarover we onlangs meer informatie vonden, is Pierre Hubrechts. Hij was actief in de Tabaart (nummer 30 op de kaart).

De kaart 

Hieronder publiceren we het kaartje uit de artikelenreeks van Leon Merken en de lijst met brikkenbakkers. Het volgnummer is ook het nummer op de kaart.

 

Nr.	Anno	Brikkenbakker	Perceel
1	1897	Thijssen-Nicolaers (Gr. Bivelen)	E434
2	1913	Lambert Nijssen-Broeders	E435
3	1905	Michel Vanhees	E440
4	1909	Alphonse Valkenborg	E471
5	1914	Jacobs-Beuls	E452
6	1914	Caby-Matheï	E452a
7	1923	Vossen-Theunissen	F907
7a	1923	Vossen-Nijssen N	F907a
8	1839	Kerkfabriek	H19
9	1878	Bollen-Vandebroek	H96
10	1898	Joseph Pontur-Fuchs	H97
11	1906	Joseph Pontur-Fuchs	H122
12	1900	Laurent Verjans-Thijs	H860
13	1911	Cornelis Verians-Brepoels	H851
14	1879	Laurent Verjans	H286
15	1905	Denis Claesen-Lambregs	H270
16	1905	Laurent Verjans-Clerx	H270
17	1924	Steegman	H643
18	1919	Louis Vissers-Cuypers	H663
19	1876	Albert Gielen Pollenis (tot 1879)	H666
19a	1900	Albert Gielen Pollenis (tot 1913)	H666
20	1905	Denis Claesen-Lambregs	H810
21	1900	Mercken, molenaar te Leten	?
22	1900	Claes	H1044
23	1913	Bilisia (pannenfabriek)	H1014 , H1015
24	1914	Ch. Caby en A. Matheï	?
25	1898	Bertrand Fuchs-Vandoren	G1125
26	1899	Antoine Schillings-Grinsven	G1115
27	1928	Charles Debor-Marting	G1114
28	1900	Hauben-Lormans	G1113
29	1918	Jaak Maurissen ("van Sjemik Wilke")	G510
30	1946	Pierre Hubrechts	G512, G1109, G1110
31	1913	Bartholemeus Dubois	G508
32	1914	Oben-Stevens (Tieleman)	G504, G507
33	1932	Chr. Vossen-Nijssen	G496,G497
34	1916	Arnold Appermont	G494
35	1911	Appermont-Thoelen, kantonnier	G495
36	1919	Louis Crijns	G478
37	1952	Manus Slechten-Derwa	G501
38	1950	Jan Oben-Wauters	G476
39	1898	Wed. Hubert-Oben	G617
40	1852	Wed. Hendrik Baerten	?
41	1920	Jean Gust. Willem Lambregs	I1, 3B
42	1928	Lambert Smets	I421
42a	1934	Wed. C. Smets	I426
43	1936	Jan Oben	I362
44	1948	Manus Slechten-Derwa	I1/3c, I1/3d
45	1897	Martin Schuermans	I3
46	1950	Gerard Erven	I3
47	1946	Manus Slechten-Derwa	I8B
48	1923	Martin Schuermans	I29B
49	1919	Jan Nassen-Poossens (burgemeester van  Martenslinde)	I47A
50	1919	Jan Jaspers-Lieben	I52A
51	1910	Nassen	I138, I139

Merk op dat de kerkfabriek in 1839 allicht andere brikkenbakkers voor haar rekening liet bakken. Het vermelde perceel, H19, is de locatie waar nu het college staat. De brikken dienden blijkbaar om in 1840-1841 de 'nieuwe' dekenij te bouwen. De dekenij werd opgericht naar ontwerp van provinciaal architect Lambert Jaminé.

In het overzicht staat ook Pannenfabriek Belisia vermeld, andere pannenbakkers dan weer niet...

Daarnaast waren er volgens het artikel van Leon Merken nog brikkenbakkers actief, waarvan de locatie niet bekend is, o.m. Lousbergs en Daenen.

We geven ter vergelijking ook de namen uit de Almanakken:

Jaar	Deelgemeente	Naam
1860	Bilzen	Cuvelier H.
		Lormans A.
		Vanroy P.
1866	Bilzen	Cuvelier H.
		Lormans A.
		Vanroy P.
1882	Bilzen	Bollen J.
		Gielen A.
		Bormans S.
	Grote-Spouwen	Hauben père et fils
		Hauben M.
		Reyaerts J.
1888	Bilzen	Bollen J.
	Grote-Spouwen	Hauben père et fils et M.

Van de brikkenbakkers die in de Almanakken werden vermeld, mogen we veronderstellen dat ze gedurende meer jaren actief waren. Het is vreemd dat sommigen van hen dus niet in het overzicht van Leon Merken voorkomen...

Ter vergelijking de NGI-kaart van 1904

Bronnen:
- Bilisium, Leon Mercken, 'Gebakken leem', jaargang 10, 1985 

Steenbakker Hubrechts had een brikkenmachien

In Bilzen waren in de loop van de laatste 200 jaar heel veel brikkenbakkers actief. In een inventaris van de geschiedkundige kring Bilisium voor de 19de en begin 20ste eeuw werden er meer dan 50 (!) opgesomd! Maar veel meer dan namen en perceelsnummers komen we in dat artikel uit 1985 niet te weten...

Een familie waarover we intussen wel wat meer weten is de familie Hubrechts. Op de website van Bilisium vonden we een foto met reacties van bezoekers van de site. Onlangs werd ik bovendien gecontacteerd door een afstammeling van de familie Hubrechts.

Steenbakker Hubrechts (links) bij het brikkenmachien (foto: Bilisium)

Volgens de inventaris in het tijdschrift van de geschiedkundige kring Bilisium was Pierre Hubrechts (1916-1996) in 1946 actief als steenbakker 'in de Tabaart' en wel op kadastrale percelen G512, G1109 en G1110. Die locatie is gemakkelijk terug te vinden op de kadasterkaart en op de oude militaire kaarten. Hij staat vermeld als nummer 30 op het kaartje in het artikel. Hubrechts was een van de vele brikkenbakkers die in Bilzen actief waren in de Tabaart(straat). Mogelijk was hij ook de laatste.

De locatie is niet toevallig. In die omgeving was klei gemakkelijk te ontginnen. Al eeuwen waren in die buurt steen- en pannenbakkers actief. Men kon er zowel gebruik maken van de Boomse klei als van Klei van Henis (zie 'De grond van de zaak').

Hieronder kunnen we op een actuele kadasterkaart de oude percelen terugvinden, het gaat om de huidige huisnummers Tabaartstraat 21 en 21A, en Mooi Uitzichtlaan 22A, 32 en 34. Op de oude NGI-kaarten zien we op die locatie in 1969 een kleine ontginning (bruine lijntjes) en in 1981 de twee loodsen die ook op de kadasterkaart aangegeven zijn (nummers 21 en 21A).

Actuele kadasterkaart (Geopunt Vlaanderen)

NGI-kaart 1969

NGI-kaart 1981

Een brikkenpers met motor?

De foto is erg interessant. Hij zou gemaakt zijn in de jaren '50. Volgens de toegevoegde informatie is de man helemaal links op de foto de steenbakker zelf, nl Pierre Hubrechts. De persoon die het 'brikkenmachien' bedient was ene Jef Lormans uit Meershoven. Verder staan er waarschijnlijk nog enkele familieleden op de foto.

Deze brikkenpers is allicht een pers die door een (benzine)motor werd aangedreven. Rechts zien we een kap die een riem zou kunnen afschermen. De machine lijkt wel wat op de pers die in gebruik was bij de familie Vanheusden.

We mogen er van uitgaan dat de brikken gebakken werden in een veldoven zoals dat destijds overal gebeurde. Voorbeelden daarvan zijn de steenbakkers Vanheusden en Wagemans.

Bronnen:
- Familie Hubrechts op Geneanet
- Bilisium, Leon Mercken, 'Gebakken leem', jaargang 10, 1985

Eene schilfersteenbakkerij in Limburg

Krant De Kempenaar, 14 mei 1922, uitgegeven in Turnhout

In 'De Kempenaar' van 14 mei 1922 vonden we het volgende berichtje: "Te Genck is eene fabriek opgericht, waar brikken uit schilfersteen worden gemaakt. Deze schilfersteen, voortkomende van het ziftsel der steenkool, wordt gemalen, met de machien samengeperst, dan tot baksteenen gevormd en in een bijzonderen oven gebakken".

Inderdaad, het gaat hier om de steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag. Deze steenbakkerij werd gebouwd in de jaren '20 en was actief van 1923 tot 1964. De mijn van Winterslag was de enige Kempense koolmijn die er een volwaardige en permanente steenbakkerij op na hield. 

Winterslagse duivel

In de steenbakkerij werd inderdaad geen klei of leem, maar 'mijnsteen' (schalie), of, zoals in de krant staat, 'schilfersteen', gebruikt. De aangevoerde mijnsteen werd in een 'breekmolen' verbrijzeld tot granulaten om nadien fijngemalen te worden in een 'kogelmolen'. Aan het bekomen grijze poeder werd in een 'mengelaar' water toegevoegd zodat na het persen met een 'strengpers' een groengrijze steen op de juiste maat kon worden afgesneden. 

De stenen werden gebakken in een ringoven die, uiteraard, met steenkool werd gestookt. Het eindresultaat was een rose baksteen met hier en daar een donkere vlek. Omwille van zijn uitzonderlijke hardheid kreeg de baksteen de naam 'Winterslagse Duivel'. 

Ook in Wallonië

Dat, zoals in het artikel vermeld wordt, ook in 'het Walenland' enkele gelijkaardige steenbakkerijen actief waren, klopt. De Meester vermeldt in 'Les Industries Céramiques en Belgique' (1906) dat reeds in 1899 in Jemeppe-sur-Meuse, en later ook in Ans, bakstenen werden geproduceerd uit 'schistes' of schalie.

Of de productie van deze bakstenen echt duurder was zoals in het krantenartikel beweerd wordt, lijkt wat vreemd. De mijn van Winterslag is in de steenbakkerij tot 1964 brikken blijven maken. Als er echt een groot prijsverschil zou zijn geweest met de 'gewone' baksteenproductie is het eigenaardig dat men de steenbakkerij zolang in bedrijf heeft gehouden... 

Oude postkaart met de steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag (jaren '30?)

Bronnen:
- De Kempenaar (on-line), stadsarchief Turnhout.  
- Een interessant Frans filmpje over dergelijk productie vind je hier.