Steenbakker Hubrechts had een brikkenmachien

In Bilzen waren in de loop van de laatste 200 jaar heel veel brikkenbakkers actief. In een inventaris van de geschiedkundige kring Bilisium voor de 19de en begin 20ste eeuw werden er meer dan 50 (!) opgesomd! Maar veel meer dan namen en perceelsnummers komen we in dat artikel uit 1985 niet te weten...

Een familie waarover we intussen wel wat meer weten is de familie Hubrechts. Op de website van Bilisium vonden we een foto met reacties van bezoekers van de site. Onlangs werd ik bovendien gecontacteerd door een afstammeling van de familie Hubrechts.

Steenbakker Hubrechts (links) bij het brikkenmachien (foto: Bilisium)

Volgens de inventaris in het tijdschrift van de geschiedkundige kring Bilisium was Pierre Hubrechts (1916-1996) in 1946 actief als steenbakker 'in de Tabaart' en wel op kadastrale percelen G512, G1109 en G1110. Die locatie is gemakkelijk terug te vinden op de kadasterkaart en op de oude militaire kaarten. Hij staat vermeld als nummer 30 op het kaartje in het artikel. Hubrechts was een van de vele brikkenbakkers die in Bilzen actief waren in de Tabaart(straat). Mogelijk was hij ook de laatste.

De locatie is niet toevallig. In die omgeving was klei gemakkelijk te ontginnen. Al eeuwen waren in die buurt steen- en pannenbakkers actief. Men kon er zowel gebruik maken van de Boomse klei als van Klei van Henis (zie 'De grond van de zaak').

Hieronder kunnen we op een actuele kadasterkaart de oude percelen terugvinden, het gaat om de huidige huisnummers Tabaartstraat 21 en 21A, en Mooi Uitzichtlaan 22A, 32 en 34. Op de oude NGI-kaarten zien we op die locatie in 1969 een kleine ontginning (bruine lijntjes) en in 1981 de twee loodsen die ook op de kadasterkaart aangegeven zijn (nummers 21 en 21A).

Actuele kadasterkaart (Geopunt Vlaanderen)

NGI-kaart 1969

NGI-kaart 1981

Een brikkenpers met motor?

De foto is erg interessant. Hij zou gemaakt zijn in de jaren '50. Volgens de toegevoegde informatie is de man helemaal links op de foto de steenbakker zelf, nl Pierre Hubrechts. De persoon die het 'brikkenmachien' bedient was ene Jef Lormans uit Meershoven. Verder staan er waarschijnlijk nog enkele familieleden op de foto.

Deze brikkenpers is allicht een pers die door een (benzine)motor werd aangedreven. Rechts zien we een kap die een riem zou kunnen afschermen. De machine lijkt wel wat op de pers die in gebruik was bij de familie Vanheusden.

We mogen er van uitgaan dat de brikken gebakken werden in een veldoven zoals dat destijds overal gebeurde. Voorbeelden daarvan zijn de steenbakkers Vanheusden en Wagemans.

Bronnen:
- Familie Hubrechts op Geneanet
- Bilisium, Leon Mercken, 'Gebakken leem', jaargang 10, 1985

Eene schilfersteenbakkerij in Limburg

Krant De Kempenaar, 14 mei 1922, uitgegeven in Turnhout

In 'De Kempenaar' van 14 mei 1922 vonden we het volgende berichtje: "Te Genck is eene fabriek opgericht, waar brikken uit schilfersteen worden gemaakt. Deze schilfersteen, voortkomende van het ziftsel der steenkool, wordt gemalen, met de machien samengeperst, dan tot baksteenen gevormd en in een bijzonderen oven gebakken".

Inderdaad, het gaat hier om de steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag. Deze steenbakkerij werd gebouwd in de jaren '20 en was actief van 1923 tot 1964. De mijn van Winterslag was de enige Kempense koolmijn die er een volwaardige en permanente steenbakkerij op na hield. 

Winterslagse duivel

In de steenbakkerij werd inderdaad geen klei of leem, maar 'mijnsteen' (schalie), of, zoals in de krant staat, 'schilfersteen', gebruikt. De aangevoerde mijnsteen werd in een 'breekmolen' verbrijzeld tot granulaten om nadien fijngemalen te worden in een 'kogelmolen'. Aan het bekomen grijze poeder werd in een 'mengelaar' water toegevoegd zodat na het persen met een 'strengpers' een groengrijze steen op de juiste maat kon worden afgesneden. 

De stenen werden gebakken in een ringoven die, uiteraard, met steenkool werd gestookt. Het eindresultaat was een rose baksteen met hier en daar een donkere vlek. Omwille van zijn uitzonderlijke hardheid kreeg de baksteen de naam 'Winterslagse Duivel'. 

Ook in Wallonië

Dat, zoals in het artikel vermeld wordt, ook in 'het Walenland' enkele gelijkaardige steenbakkerijen actief waren, klopt. De Meester vermeldt in 'Les Industries Céramiques en Belgique' (1906) dat reeds in 1899 in Jemeppe-sur-Meuse, en later ook in Ans, bakstenen werden geproduceerd uit 'schistes' of schalie.

Of de productie van deze bakstenen echt duurder was zoals in het krantenartikel beweerd wordt, lijkt wat vreemd. De mijn van Winterslag is in de steenbakkerij tot 1964 brikken blijven maken. Als er echt een groot prijsverschil zou zijn geweest met de 'gewone' baksteenproductie is het eigenaardig dat men de steenbakkerij zolang in bedrijf heeft gehouden... 

Oude postkaart met de steenbakkerij van de koolmijn van Winterslag (jaren '30?)

Bronnen:
- De Kempenaar (on-line), stadsarchief Turnhout.  
- Een interessant Frans filmpje over dergelijk productie vind je hier.