Podcast over de pannenfabriek van Kortessem

Van 7 tot 30 november loopt in Hasselt het programma Kalle & Klappe over de Hasseltse dialecten. In het kader van dit programma werd een podcast opgenomen over de pannenfabriek van Kortessem. Marleen Oris, bestuurslid van de Heemkundige Kring Kortessem vertelt het verhaal in het 'Kotsoves' dialect!

De pannenfabriek in Wintershoven (Kortessem) lag op het Hemelsveld en werd opgericht in 1822. Volgens de beschrijving voor het eerste kadaster (rond 1840) was het één van de best uitgeruste pannenfabrieken uit die periode. De pannenfabriek beschikte onder meer over een rosmolen voor het mengen van de klei. Eigenaar op dat moment was François August Delbrouck.

In 1909 werd het bedrijf openbaar verkocht. Jean Wilhelmus Hubert (Jean) Van Oostayen (1872-1951), een directeur van pannenfabriek 'De Maas' in Kessenich werd de nieuwe eigenaar en verhuisde met zijn gezin naar Kortessem. Zijn zoon Leonard Jean Hubert (Jean) zette het bedrijf verder na zijn overlijden in 1951. Uiteindelijk stopte het bedrijf met de productie van pannen in 1964. Er werden daarna blijkbaar nog enkele jaren drainagebuizen gemaakt.

Een leuke anekdote is het verhaal over de panovese ka'l: de werknemers van het bedrijf hielden er een eigen mysterieus taaltje op na...  

Beluister de podcast van Marleen Oris op Spotify

  

De pannenbakkers van pannenfabriek Van Oostayen (foto HKK 'Kortessem vroeger en nu')

 

(Met dank aan Marleen Oris)

Open Monumentendag 2026: we doen (waarschijnlijk) weer mee!

Als alles verloopt zoals gehoopt, doen we volgend jaar weer mee met Open Monumentendag 2026. De bedoeling is de laatste Schulense panoven nog eens in de kijker te zetten. Het thema van #OMD2026 is erg toepasselijk: 'Erfgoed in Gevaar'. 

Al voor de derde keer organiseren we dan een grote activiteit rond de ruïne van de laatste Schulense pannenoven in de Pannestraat in Schulen (Herk-de-Stad). Eerder, namelijk naar aanleiding van 900 jaar Schulen in 2007 en op Open Monumentendag 2018 organiseerden we al eens een publieke activiteit.

Onze deelname kadert in het thema ‘Erfgoed in gevaar’. Dat deze ruïne als laatste getuige van de Schulense pannennijverheid beter beschermd moet worden is erg duidelijk. Een team van Open Monumentenwacht maakte enkele jaren geleden al eens een rapport met aanbevelingen.

Vlaanderen volgt dit jaar overigens het thema van de European Heritage Days, nl. 'Heritage at Risk: Revive, Resist, Reimagine'. Die ondertitel is een mooie oproep die we zullen proberen waar te maken!  

De laatste Schulense pannenoven

'Onze' pannenoven was tot het begin van de 20ste eeuw in gebruik en ligt in de Pannestraat in Schulen, in het gehucht de "Rey". In de Rey waren er rond 1840 drie gekende pannenbakkerijen. Op oude kaarten is te zien dat er verschillende droogloodsen van pannenbakkerijen waren.

Deze laatste pannenoven was eigendom van de Henri Raymaekers die tot in de jaren 1920 als pannenbakker actief was. De oven is een zogenaamde 'paepeoven'. Een oven met een grote vulopening die bij het bakken met klei ‘dichtgemetst’ werd en een stookopening die met een deur werd afgesloten. Op oude foto’s is een kleine schouw waarneembaar en was de oven aan de buitenzijde versterkt door balken of ijzeren banden tegen de temperatuurschommelingen.

Deze oven is het enige restant van de pannenindustrie in Schulen en is daarom historisch en industrieel-archeologisch interessant voor de streek.

Onze deelname aan Open Monumentendag 2026 is tegelijk ook een hulde aan Ludo Thys, keramist, vriend, buurman in de Pannestraat en medeorganisator van de vorige activiteiten.

We houden je zeker op de hoogte! 

 

De laatste Schulense pannenoven is een schapenstal... (Foto: Patrick Boucneau)

Daens over de kinderen in de steenbakkerijen

In het voorjaar van 1896 haalt priester Adolf Daens in de Belgische kamer van volksvertegenwoordigers zwaar uit over de trieste arbeidsomstandigheden in de Belgische steenbakkerijen. Hij had het daarbij ook over de omstandigheden in het Limburgse Maasland. 

We vonden de verwijzing in een artikel in de krant De Demer van 16 mei 1896, nochtans een liberale krant uit die tijd. De journalist treedt priester Daens bij en vertelt zelf een triest voorbeeld van een Maasmechelse familie Spooren waarvan het dochtertje Elisabeth, negen jaar, verdronk in een waterput van een steenbakkerij in Herstal bij Luik. De werktijd voor kinderen begon blijkbaar al om 3 uur 's morgens...

 

Over kinderarbeid

We schreven eerder al eens over de kinderarbeid in de steenfabrieken en aanverwante bedrijven. Dat was lange tijd heel normaal. De Belgische wet op de kinderarbeid dateert pas van 1889, enkele jaren na dit krantenartikel dus. Die bepaalde dat kinderen vanaf dan onder de 12 jaar niet mogen werken in de industrie. 

In de praktijk bleven de nieuwe regels echter vaak dode letter. De eerste jaren waren er zelfs geen ambtenaren om de bedrijven te inspecteren op overtredingen. De wet op kinderarbeid zorgde niet meteen voor een radicale omslag. Wie 12 jaar is, start met werken. De ondernemers rekenen nog altijd op hun goedkope en flexibele arbeidskrachten. Veel gezinnen hebben het inkomen van de kinderen nog altijd broodnodig. Zolang de lonen van de gezinshoofden en de vrouwen niet stijgen, blijft kinderarbeid voor hen noodzakelijk. In 1914 verbiedt men kinderarbeid onder 14 jaar. De wet van 14 juni 1921 stelt de achturige werkdag in en bepaalt dat zware arbeid voor kinderen onder de 16 jaar strafbaar is...

 

Over Adolf Daens

Bron: Wikipedia

Adolf Daens (1839-1907) was een Belgisch geestelijke en politicus. Hij gaf zijn naam aan het daensisme, een sociaal-Vlaamsgezinde christendemocratische beweging, waaruit een onafhankelijke partij werd opgericht, de Christene Volkspartij, waarvan hij ook het programma schreef. Priester Daens was getroffen door de mensonwaardige omstandigheden in de fabrieken van zijn geboortestad Aalst. Hij ging zich interesseren voor het lot van de arbeiders en dat bleek ook uit zijn engagement. 

In 1894 was Daens als lijsttrekker van de Christene Volkspartij in het arrondissement Aalst kandidaat voor de Kamer van volksvertegen-woordigers. In 1893 was het algemeen meervoudig stemrecht ingevoerd, waardoor nu alle mannen van 25 jaar of ouder konden gaan stemmen. Het aantal kiesgerechtigden was hiermee vertienvoudigd. De katholieken behaalden in het arrondissement Aalst een volstrekte meerderheid, maar vermoedens van kiesfraude leidden tot een gedeeltelijke herkiezing, waarbij Daens tot volksvertegenwoordiger werd verkozen, een functie die hij tot in 1898 uitoefende.

In die periode werd eind 1895 ook De Steenbakkersvakbond opgericht in Brussel. Adolf Daens werd er erevoorzitter van.

Bronnen en meer info:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Adolf_Daens
https://www.odis.be/hercules/toonPERS.php?taalcode=nl&id=3058
https://histoforum.net/Daens/daens3.htm
https://daens.org/

Een buizen- en pannenfabriek in Pelt

Oude kranten blijven een geweldige bron van informatie. Je moet wel voorzichtig zijn met snelle conclusies. Neem nu onderstaand bericht over een buizen- en pannenfabriek in Overpelt. Daar hadden we nog nooit iets over gevonden. Was het een keramisch bedrijf dat we konden toevoegen aan onze lijst van Limburgse pannenfabrieken en steenbakkerijen?

Over pannenfabrieken of steenbakkerijen in Overpelt of Neerpelt (Pelt) hadden we tot nu toe geen concrete informatie. Op de website van ETWIE kan je lezen dat er tot op het einde van de 19de eeuw enkele steenbakkerijen bedrijvig waren. Meer informatie vonden we tot nu toe niet.

Baldadigers

Het artikeltje stond in de krant De Onafhankelijke der Provincie Limburg van 27 april 1913. Het gaat over "baldadigers" die de buizen- en pannenfabriek van de firma Pintelon en Kerkhofs in Overpelt (of is het eigenlijk Neerpelt?) waren binnengedrongen en "verscheidene voorwerpen, nog niet geheel versteend, moedwillig in stukken hebben geslagen". Was het wel een keramisch bedrijf? Je kan het niet meteen opmaken uit het stukje, maar we gingen twijfelen door het woordje 'versteend'...
Een zoektocht op het internet leverde niet meteen iets op (anders hadden we dat allicht ook al lang gevonden).

 

Een tijdje later vonden we online nog twee andere knipsels waar het bedrijf L. Pintelon en G. Kerkhofs in Neerpelt in vermeld staat en waaruit we kunnen opmaken dat het over een betonfabriek gaat en dus niet over een keramisch bedrijf. Dat is dan duidelijk.
Dit artikel is ook uit de krant De Onafhankelijke der Provincie Limburg van 19 juli 1914.

Het derde bericht is van 18 augustus 1912 en komt uit dezelfde krant. Het is wel interessant: blijkbaar produceerde de firma ook een bepaalde periode in Hasselt en wel in de Isabellastraat. Dat is een beetje vreemd als je weet dat de Isabellastraat midden in het centrum van de stad loopt, namelijk van de Minderbroederstraat naar de Demerstraat...