Hasseltse keramiekfabriek vanuit de lucht

Van de beroemde Hasseltse keramiekfabriek, "Céramiques Décoratives de Hasselt", zijn jammer genoeg weinig foto's bewaard (of gemaakt?).

De Keramiekfabriek van Hasselt werd in 1895 opgericht. Het bedrijf startte in de gebouwen van de voormalige fabriek "Porcelaines du Limbourg" (1890-1893) gelegen aan de "Place d’Armes", aan de Hasseltse kleine ring op de plaats waar nu de Bibliotheek Hasselt Limburg gevestigd is.  

Keramiekfabriek Hasselt, voormalig uithangbord van de fabriek (bron: Hasel)

We proberen aan de hand van een aantal foto's en luchtfoto's een beeld te geven van het bedrijf, met dank aan Patrick Thijs voor de hulp.

Gebouwen

Op de eerste foto zien we het hoofdgebouw langs de Badderijstraat met het bekende tegeltableau als uithangbord van het bedrijf. De fabriek is op het ogenblik dat de foto werd gemaakt reeds gesloten. Dat gebeurde in 1954.

Op de tweede foto kijken we over het hoofdgebouw naar de binnenplaats en het ovengebouw. In dit ovengebouw waren de vier 'flessenovens' ondergebracht waarin men de keramiek bakte. Rechtsboven zien we een verbinding op het verdiep met het lange gebouw langs de Martelarenlaan (zie verder).
Het personeel toont blijkbaar een aantal producten van het bedrijf (mogelijk sanitair keramiek).

Luchtfoto's

Op luchtfoto's krijg je een vollediger beeld van het bedrijf. 

De eerste luchtfoto komt van de website van het project ‘Onder de radar’ van de provinciale dienst Erfgoed (PCCE). Deze luchtfoto's komen uit Amerikaanse en Duitse archieven en werden gemaakt tijdens, en vlak na, de Tweede Wereldoorlog. Het zijn unieke beelden, niet allemaal even duidelijk, maar er zijn er soms verschillende van dezelfde omgeving.

Op deze foto uit 1944 zien we in het midden het enorme dak van het ovengebouw, er onder, langs de Badderijstraat, het hoofdgebouw van de fabriek met de opvallende boom ernaast. Langs de Martelarenlaan is een lang gebouw zichtbaar dat verbonden is met het ovengebouw. Ook links van het hoofdgebouw zien we een gelijkaardig lang gebouw.
Linksonder is het Hasseltse begijnhof zichtbaar. De begijnhofkerk staat op dat ogenblik nog overeind. Later in de oorlog werd ze vernield bij een bombardement. Rechtsboven zien we de (oude) gevangenis en de nu volledig afgebroken Houbanxkazerne, gebouwd in 1938.

De andere foto, die ik kreeg van Patrick Thijs van de VerzamelaarsUnie van Hasselts Keramiek, is blijkbaar afkomstig uit de kantoren van BRT2 - Omroep Limburg die van 1959 tot 1970 op de Martelarenlaan gevestigd waren (het 'witte' gebouw op onderstaande foto). Op deze foto (allicht uit de jaren '60) zien we het hoofdgebouw helemaal links op de foto. Op de binnenplaats was het grote ovengebouw al gesloopt. Ook het gebouw langs de Martelarenlaan is verdwenen.

Interieur

Sinds kort staat er ook beeldmateriaal van het Hasseltse archief online. Daar vonden we ook foto's van de binnenkant van de keramiekfabriek, vermoedelijk enkel van het hoofdgebouw. Jammer genoeg dateren deze foto's van na de sluiting van het bedrijf toen er in de jaren '60 een beroepsopleiding voor werklozen en de dienst voor scheepvaart gevestigd waren. Van de periode van de keramiekfabriek zijn, behalve opvallende geglazuurde wandtegels in sommige ruimtes, geen sporen meer zichtbaar...

Steenbakkerij Hove in Dwars door de Lage Landen

In het bekende programma Dwars door de Lage Landen wandelt Arnaud Houben en zijn companen toevallig (?) langs steenbakkerij Hove in Ninove.

De ringoven van Steenbakkerij Hove is één van de laatste getuigen van de baksteennijverheid in de zuidoostelijke Vlaamse leemstreek. De basis van de steenbakkerij Hove werd in 1946 gelegd, en vandaag worden er nog steeds ambachtelijk bakstenen en tegels gebakken in deze traditionele ringoven. Het is een belangrijk stuk erfgoed, en zowat de enige plek in Vlaanderen waar nog op die manier handmatig klei verwerkt wordt. De site staat op de lijst van het vastgesteld onroerend erfgoed. Een plek waar onroerend, roerend en immaterieel erfgoed hand in hand gaan. 

Het fragment over de steenbakkerij is een mooi, zelfs emotioneel, stukje televisie over Els Hove die na de dood van haar man het bedrijf is blijven leiden. Prachtige beelden van een bedrijf dat al lang 'uit de tijd' is, maar tegen beter weten in verder doet. 

We schreven al eerder, nl in 2020 en in 2022 twee stukjes over steenbakkerij Hove.

Bekijk het fragment via deze link (van minuut 5:50 tot 12:05)

Limburgse ondernemers op bezoek bij Kigali Bricks

Limburgse ondernemers uit de bouwsector op bezoek bij Ruandese steenbakkers? Inderdaad...

Op initiatief van POM Limburg trok een groep ondernemers via Embuild in het voorjaar van 2023 naar Ruanda om uit te wisselen met Ruandese ondernemers over duurzaamheid en circulariteit. Het project werd opgezet door VITO en Ondernemers voor Ondernemers. Een van de bezochte bedrijven was een steenbakkerij. Stenen werden in een traditionele oven gebakken, maar er was ook een bedrijfje dat ongebakken leemstenen produceerde.

Omgekeerd bezocht een delegatie Ruandese ondernemers steenfabriek Vandensanden in Bilzen en baksteenfabrikant Wienerberger in Londerzeel.

De oven van Kigali Bricks met drie kamers.

Bakken met maïskolven

De woningnood is groot in Ruanda. Gelukkig is klei in Ruanda ruim voor handen. Maar om stenen te bakken heb je ook een goedkope brandstof nodig en dat is voor een land als Ruanda een groot probleem. Hout is erg duur en andere brandstoffen zijn moeilijk beschikbaar. Een van de oplossingen is ongebakken leemstenen produceren, een andere is op zoek gaan naar alternatieve brandstoffen. Een van de alternatieven voor hout zijn de gedorste en gedroogde maïskolven.

Het bedrijfje Kigali Bricks ligt op enkele kilometers van de Ruandese hoofdstad Kigali en wordt geleid door mevrouw Immaculé Hervé Hodari. Vrouwelijk ondernemerschap is in Ruanda niet uitzonderlijk. In het bedrijfje werken soms tot 30 mensen.

Het bedrijf werkt met een vaste oven met drie kamers. Het productieproces lijkt heel erg op hoe hier tot zowat halfweg de 20ste eeuw bakstenen werden gemaakt. De stenen worden per stuk met de hand gevormd in een mal. Vervolgens worden ze in de zon gedroogd en daarna in muurtjes gestapeld om verder te drogen. Om de stenen te beschermen tegen de regen worden zeilen in zwart plastic gebruikt. Het bedrijfje beschikt sinds kort over een strengpers, maar die is regelmatig stuk. Met de pers kunnen ze tot 12000 stenen per dag produceren, met de hand zijn er dat slecht 2500.

Ruandese reclame voor de pers voor leemstenen

Bronnen:
- Florian Loosen en Ronny Kuppens, waarvoor dank.
- Kigali Bricks supplies sustainable building materials (ondernemersvoorondernemers.be)
- Artikel Pom Limburg
- Artikel VITO-Eneregyville
- Limburg deelt kennis in circulariteit met Rwandese bouwsector (deel 1) - TV Limburg
- Limburg deelt kennis in circulariteit met Rwandese bouwsector (deel 2) - TV Limburg
- Limburg deelt kennis in circulariteit met Rwandese bouwsector (deel 3) - TV Limburg
- Limburg deelt kennis in circulariteit met Rwandese bouwsector (deel 4) - TV Limburg

Een pijpenfabriek in Bree

Dat er in Limburg destijds ook pijpen uit klei werden gemaakt is niet zo bekend. Toch was er onder andere in Bree een producent van pijpen actief van 1853 tot 1979.

Vooral Nederland heeft een heeft een lange traditie in het produceren van (klei-)pijpen. Het pijproken werd geïntroduceerd vanaf circa 1600, vlak na de introductie van de tabak uit de Nieuwe Wereld. De eerste pijpen werden gemaakt uit witbakkende klei, de zogenaamde pijpaarde. In de Zuidelijke Nederlanden (het huidige België) was de productie van pijpen uit klei veel minder algemeen.

In Belgisch Limburg zijn slechts enkele fabrikanten van pijpen bekend: een onbekend producent in Hasselt in de 18de eeuw, pijpenmakers Ritzen en Bous in Maaseik (1810-1861) en Knoedgen (later Hillen) in Bree.

De firma Knoedgen staat in heel wat inventarissen vermeld, o.a. in  'Les industries céramiques' van Marcel De Meester uit 1907 en in de Nijverheidstelling van 1896 en 1910.

Pijpenfabriek Knoedgen

De broers Jean Jacques Knoedgen en Jacques Knoedgen waren afstammelingen uit een oude Duitse (Westerwald) pijpenmakers familie die in het begin van de 19e eeuw in Chokier (een deelgemeente van Flémalle in de provincie Luik) was neergestreken en daar een pijpenmakerij had. In 1834 trouwde Marie-Anne Knoedgen met Henri Wingender en dat was de start van de firma Knoedgen-Wingender in Chokier. De broers Jean Jacques en Jacques vertrokken in 1839 naar Luik om daar hun eigen pijpenmakerij op te richten. In 1846 verliet Jean Jacques Knoedgen de stad Luik en vestigde zich eerst in Maastricht en in 1853 in Bree waar zijn vrouw Anna Peeters vandaan kwam.

Door opvolging vanuit volgende huwelijken kwam de fabriek na de eerste wereldoorlog in handen van een kleinzoon van de oprichter, Jan Hillen die zich later ook gaat bezighouden met fabricage van Asbestos en Bruyere pijpen. Er zouden in Bree kleipijpen geproduceerd zijn tot in 1928.

Advertentie J.J. Knoedgen

In 1979 wordt de firma Hillen overgenomen (en verplaatst) door de Royal Dutch Pipe Factory, de Koninklijke Pijpenfabriek van Elbert Gubbels uit Roermond. 

De fabriek bevond zich nabij de Gerdingerpoort in Bree. Het bedrijf produceerde blijkbaar zowel Hollandse types als Franse en Duitse pijpen, voornamelijk voor de lokale markt. In 1910 werkten er 40 werknemers in de fabriek. Er is minstens één mooie catalogus van het bedrijf bewaard. 

Voorpagina catalogus pijpenfabriek J.J. Knoedgen, Bree

 

Eerste pagina uit een catalogus van pijpenfabriek J.J. Knoedgen, Bree

 

Bronnen:
https://www.tabakspijp.nl/
https://www.claypipes.nl/buitenland/belgie/knoedgen-bree/
http://www.grootstebreeenaar.be/hillen.html

Limburgse keramische bedrijven in de nijverheidstellingen

Wist je dat er naast de Belgische volkstellingen ook nijverheidstellingen bestonden? En die bevatten interessante informatie over steenbakkerijen en pannenfabrieken...

In 1846 nam de beroemde statisticus en socioloog Adolphe Quetelet het initiatief om de eerste wetenschappelijke tellingen in België te organiseren. Het ging om de eerste volkstelling en om een landbouw- en nijverheidstelling. Deze  initiatieven werden niet systematisch herhaald en voor een nieuwe industrietelling was het zelfs 50 jaar wachten tot de nijverheidstelling van 1896. Toch verschaffen deze volks-, landbouw- en industriële tellingen de onderzoeker een unieke inkijk in de veranderde demografische en economische structuur van België, vanaf het ontstaan tot huidige vorm. De telling van 2001 betekende het einde van de klassieke tellingen. Deze telling werd ook niet meer volkstelling genoemd, maar socio-economische enquête. Het aantal inwoners werd nu op basis van het Rijksregister bepaald.  

Limburgse pannenfabrieken en steenbakkerijen

Deze nijverheidstellingen zijn een interessante bron om een globaal beeld te krijgen van een bepaalde industrie, in ons geval van de steenbakkerijen en pannenfabrieken. De tellingen geven het totale aantal van een bepaald bedrijfstype voor een bepaalde regio. Jammer genoeg werd de onderliggende informatie niet gepubliceerd of bewaard.

De meeste tellingen, maar niet allemaal, zijn online beschikbaar. Er zijn tellingen voor 1846, 1880, 1896, 1910, 1937, 1947, 1961 en 1970. Niet allemaal bevatten ze specifieke informatie over de keramische bedrijven.

Telling 1846

Deze eerste Belgische nijverheidstelling geeft interessante informatie over de steenbakkerijen en de pannenfabrieken. Onder meer het aantal werknemers en de lonen werden bevraagd en staan in het rapport. Jammer genoeg werden de steenbakkerijen en de pannenfabrieken samengeteld. Hieronder de gegevens voor Limburg. Er zijn volgens de nijverheidstelling in 1846 65 keramische bedrijven actief in de provincie Limburg.

In de inventaris van het primitief kadaster uit 1840 komen volgens het artikel van Willem Driesen 51 panovens voor. We zouden dus kunnen veronderstellen dat er in Limburg in 1846 ongeveer 50 pannenfabrieken en zo'n 15 permanente steenbakkerijen zijn. In de lijst van het primitief kadaster staat bijvoorbeeld maar één pannenoven voor Hasselt. De andere zijn dan mogelijk steenbakkerijen...

 

Telling 1880

De nijverheidstelling van 1880 is erg algemeen. In Limburg zijn er volgens de telling in dat jaar 80 keramische bedrijven actief.

Telling 1896

Van alle nijverheidstellingen die in België ooit hebben plaatsgevonden, neemt die van 1896 een bijzondere plaats in. Het was de eerste telling die een vrij betrouwbaar en gedetailleerd overzicht verschaft van de verschillende nijverheden overal in het land. Wie op zoek is naar harde informatie over plaatselijke nijverheden, huisarbeid op het platteland, oude beroepen die vandaag verdwenen zijn of meer algemeen de economische ontwikkeling, vindt hierin veel informatie. 

Door uit te gaan van één specifieke teldatum, nl. 31 oktober, kwam een aantal nijverheden niet zo goed in beeld. Zeker voor de keramische nijverheid is dit het geval. Veldovens worden immers niet in de herfst gestookt. In de telling is dan ook sprake van bedrijven die al dan niet actief zijn. Een deel van de werknemers uit deze sector zullen op het ogenblik van de telling aan de slag zijn geweest in andere bedrijfstakken, bijvoorbeeld de suikerfabrieken die in oktober op volle toeren draaiden.  

Steenbakkerijen

As, Borlo, Brustem, Engelmanshoven, Vorsen, Genk (2), Gingelom, Sint-Lambrechts-Herk, Linkhout, Loksbergen (2), Montenaken, Sint-Truiden (5), Schulen, Dilsen (4), Eksel, Grote-Brogel, Houthalen, Maaseik (2), Ophoven, Opoeteren, Peer (3), Rotem (3), Beverst, Bilzen (3), Boorsem, Kortessem (2), Valmeer, Vreren, Grote-Spouwen, Hoepertingen, Kerniel (2), Koninksem, Lanaken, Borgloon (2), Mal, Maasmechelen (3), Millen, Mopertingen, Neerharen, Opgrimbie (8), Rekem (9), Rijkhoven (3), Stokkem, Tongeren, Uikhoven (8), Vucht en Wellen.
In het totaal zijn er in 1896 92 steenbakkerijen actief in Limburg.

In onze inventaris hebben we relatief weinig informatie over steenbakkerijen (veldovens) in die periode, nl. slechts van zo'n 15 à 20.

Pannenfabrieken

Alken, Bree, Elen, Lanklaar, Stokkem, Hamont, Schulen, Vliermaalroot, Wintershoven, Rekem, Nieuwerkerken, Loksbergen (2), Maaseik (2), Peer (2) en Tongeren (5).
In het totaal zijn er in 1896 22 pannenfabrieken actief in Limburg.

Dit aantal komt goed overeen met de gegevens in onze inventaris. Het is immers niet gemakkelijk te weten tot wanneer een bepaalde pannenfabriek actief is geweest.

Pijpenfabrieken

Bree

Dit is de bekende pijpenfabriek Knoedgen uit Bree.

Pottenbakkerijen

Sint-Truiden, Schulen, Bree (4), Dilsen, Wijchmaal, Alken, Bilzen en Tongeren.
In het totaal zijn er in 1896 11 pottenbakkerijen actief in Limburg.

Eén van de pagina's uit de nijverheidstelling 1896

Telling 1910

Ook de nijverheidstelling van 31 december 1910 geeft enkel globale cijfers. Uiteraard liggen er op 31 december veel keramische bedrijven stil, nl. 51. In het totaal zijn er in Limburg in 1910 121 keramische bedrijven actief.

Vergelijking met andere bronnen

Al deze cijfers kunnen we vergelijken met andere bronnen. Naast de inventaris voor het primitief kadaster zijn er immers nog interessante gegevens bewaard. Er is echter een belangrijk verschil tussen de nijverheidstellingen en sommige andere cijfers. In de nijverheidstellingen werden blijkbaar de actieve steenbakkerijen, in de meeste gevallen veldovens, ook meegeteld. Dat deed bijvoorbeeld De Meester uitdrukkelijk niet. Hij heeft in zijn inventaris voor Limburg geen steenbakkerijen (dat wil dus zeggen geen mechanische), maar wel 21 pannenfabrieken, 5 pottenbakkerijen en één pijpenfabriek (in Bree). Die cijfers komen redelijk goed overeen met de tellingen van 1880, 1896 en 1910 (als je uitgaat van ongeveer 80 à 100 steenbakkerijen).

Een andere bron zijn de Almanakken. Daarin zijn de namen van steen- en pannenbakkers per gemeente opgesomd. Deze bevatten wel veldovens. In 1857 zijn er bijvoorbeeld 95 tuilers en briquetiers opgenomen, in 1866 109, in 1882 111, en in 1888 91.