Pannenblog: Over fabrieksschouwen en radiaalstenen

Enkele schouwen van Limburgse steenbakkerijen en pannenfabrieken (zie onderaan),

Over fabrieksschoorstenen valt veel te vertellen. Het zijn bakens in het landschap die van ver zichtbaar zijn. Of waren: jammer genoeg werden er in de loop van de jaren heel wat afgebroken. Onder de titel 'Belforten van de Arbeid' voert VVIA (Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie) een permanente campagne om oude schoorstenen te inventariseren en te beschermen. In Nederland zouden er volgen de Nederlandse Stichting Fabiekschoorstenen (STIF) nog zo'n 600 à 700 schoorstenen overgebleven zijn van de meer dan 10 000 die er ooit werden gebouwd.

Limburgse schouwen

Hoge schouwen waren ook een belangrijk kenmerk van onze Limburgse steenbakkerijen en pannenfabrieken. Destijds hadden alle bedrijven met een ringoven een hoge schouw. Schouwen waren ook nodig om de rook van de stoommachines af te voeren. Soms bleven die oude schoorstenen in gebruik, soms bleven ze als een monument bewaard. Zoals bij baksteenbedrijf Vandersanden. Die lieten hun schoorsteen restaureren en in 2018 werd er zelfs een kunstwerk bovenop geplaatst. De meeste moderne steenbakkerijen hebben door de verplichte rookgaszuivering geen behoefte meer aan een dergelijke hoge schouw en dus worden ze gesloopt (zoals bij steenbakkerij Schouterden in Maaseik).

De constructie van fabrieksschouwen is een vak apart. Nu blijven er nog weinig bedrijven over die daarin gespecialiseerd zijn. In België zijn onder meer nog de firma Frans Eyckmans en zonen uit Westerlo en Schoorsteenbouw Coornaert uit Deerlijk. Een bekende Nederlands bedrijf was dat van Peter Johannes Geelen (1895-1964) uit Neer. Hij bouwde in 1923 de schouw (30 m) van de ringoven van steenbakkerij Schouterden in Maaseik.

Radiaalstenen

Oorspronkelijk werden meestal vierkante schouwen gebouwd. Dat kon met gewone bakstenen. Voor de typische ronde fabrieksschouwen had men speciale stenen nodig, de zgn. radiaalstenen. Naargelang de diameter (en dus de hoogte) hadden deze stenen andere afmetingen. Radiaalstenen werden maar door enkele steenbakkerijen geproduceerd. We vonden geen informatie terug over Belgische producenten ervan. Een bekend Nederlands producent was de firma Canoy & Herfkens in Tegelen. Dit bedrijf produceerde vanaf 1880 dergelijke stenen in een aparte afdeling van het bedrijf. Zij hadden ook een eigen ploeg schoorsteenbouwers in dienst.

Sinds het begin van de 20ste eeuw werden meer en meer betonnen schouwen gebouwd. De beschermde schoorsteen op de mijnsite van Zolder werd gebouwd in 1913 en is een voorbeeld van een vroege betonnen schouw.

Een overzicht van de nog bestaande schoorstenen van Limburgse bedrijven:

- Steenbakkerij Vandersanden, Kleine-Spouwen, Bilzen

- Pannenfabriek Jorissen, Loksbergen, Halen

- Gresbuizenfabriek Keramo, Hasselt

- Steenbakkerij Heylen, Veldwezelt, Lanaken (enkel onderste deel van de schouw)

- Steenbakkerij Nelissen, Kesselt, Lanaken

(we vermelden enkel gemetste schoorstenen)

Op de foto bovenaan (v.l.n.r.):

- Steenbakkerij Meulemans, Lanklaar, Dilsen-Stokkem (afgebroken)

- Steenbakkerij Heylen, Veldwezelt, Lanaken (enkel onderste deel van de schouw)

- Steenbakkerij Vandersanden, Kleine-Spouwen, Bilzen

- Pannenfabriek Belisia, Bilzen (afgebroken)