Onlangs hield ik een lezing voor Geolim, de werkgroep geologie van Likona, de Limburgse Koepel voor Natuurstudie. De geologen waren erg geïnteresseerd in mijn verhaal over de Limburgse panovens, pannenfabrieken en steenbakkerijen. Erg logisch, de link met de ondergrond is duidelijk, keramische bedrijven hebben klei nodig, klei of leem! Die klei is op heel veel plaatsen aanwezig, maar heeft verschillende eigenschappen en een uiteenlopende oorsprong.
 |
| Titelpagina van mijn presentatie met rechts een foto van de kleigroeve Francart in Tongeren (Klei van Henis) |
Schulen of Westerwald?
Vroeger vond je de keramische bedrijven op de plek waar de geschikte klei te vinden was. Nu niet meer: grondstoffen worden soms over vele honderden kilometers getransporteerd. Klei blijft echter een 'zwaar' product en dus speelt 'nabijheid' nog steeds een rol, zij het minder dan vroeger.
Schulense pannenbakkers, bijvoorbeeld, vonden al in de 17de eeuw ter plaatse erg goede klei voor de productie van hun Schulense pannen. Die klei, Rupeliaanse of Boomse klei, vonden ze op 2 à 3 meter diepte.
Steenproducent Vandersanden gebruikt voor de meeste bakstenen leem uit de omgeving, maar voor de verschillende lichtgekleurde en witte gevelstenen in het assortiment, gebruiken ze zgn. Westerwald-klei. Dit is een van nature witbakkende kleisoort uit de streek Westerwald in Reinland-Pfalz, in het westen van Duitsland, zo'n 200 km van Bilzen. De regio is traditioneel bekend van het grijs-blauwe aardewerk in de vorm van bierkannen en -kruiken.
Over de soorten klei
In Limburg is zowat overal klei of leem te vinden. Dat blijkt ook uit de spreiding van de historische panovens en steenbakkerijen uit mijn inventaris. In Vlaanderen worden heel wat verschillende soorten klei gebruikt. Elk met een verschillende herkomst en dus ook een verschillende geschiedenis.
Een overzicht volgens M. Gulinck (1958):
- Polderklei (niet in Limburg)
- Jonge rivierafzettingen (Maas- en Scheldevallei)
- Kleien van de Kempen (niet in Limburg)
- Rupeliaanse klei (Boomse klei)
- Ieperiaanse klei (niet in Limburg)
- Klei van Henis
- Deklemen
- Verweringsproducten van schalies en mergels (niet in Limburg?)
- Schalies uit (steenkool)mijnen
Grofweg kan je zeggen dat zowat alle bedrijven in het Maasland gebruik maakten van de alluviale (rivier)klei die ooit door de Maas werd afgezet. De meeste grote bedrijven lagen kort bij de Maas.
Rupeliaanse kleilaag, van mariene oorsprong, dwz. ooit door de zee afgezet, komt in een lange strook in het midden van Limburg voor. Onder meer in Loksbergen, Schulen, Alken en Hasselt werd deze klei verwerkt in pannen, buizen en bakstenen.
De klei van Henis dagzoomt aan de oppervlakte vooral in het zuiden van Limburg. Steen- en pannenbakkerijen in Bilzen en Tongeren maakten gebruik van deze kleilaag, die uitermate geschikt was voor pannen en holle elementen.
De leem bedekt zowat volledig Haspengouw en werd ooit (tijdens de verschillende ijstijden) door de wind aangevoerd. Veel veldovens in de regio gebruikten deze leem net als de grote baksteenfabrieken zoals Vandersanden en Nelissen, die vandaag nog actief zijn.
Schalie (of 'mijnsteen') werd enkel door de koolmijn van Winterslag gebruikt. Dit restproduct van de steenkoolwinning werd fijngemalen en met water gemengd om vervolgens tot bakstenen te worden geperst. Deze Carboonschalie is 310 miljoen jaar oud. De Winterslagse baksteen kreeg daarom terecht de titel van 'oudste baksteen van Vlaanderen'.
Virtueel boren naar klei
Sinds kort kan je op de website 'Databank Ondergrond Vlaanderen' kaarten raadplegen waarop de verschillende kleilagen en de diepte waarop ze voorkomen aangegeven staan (kies voor 'kaartlagen kiezen' en vervolgens voor 'Delfstoffen'). Dat geeft interessante informatie over het voorkomen van deze kleilagen. Bovendien kan je op dezelfde website 'virtuele boringen' doen waarmee je voor een bepaalde locatie de onderliggende geologische lagen kan ontdekken. Ook dat geeft een idee van de klei die op een bepaalde locatie voorkomt.
Met al die informatie kan voor elke historische panoven, pannenfabriek en steenbakkerij in principe nagegaan worden welke klei of leem werd gebruikt. Het is de bedoeling om die informatie voor elk bedrijf in mijn inventaris toe te voegen.
Alles over klei
Het werd overigens ook voor mij een leerrijke voormiddag. De inleiding werd gegeven door geoloog Bert Neyens. Hij gaf een algemene toelichting over klei, de samenstelling en eigenschappen. Daarin is hij een specialist. Bert is bij Steenfabriek Vandersanden verantwoordelijk voor de samenstelling van de klei die voor de productie van hun bakstenen wordt gebruikt. Hij is overigens ook de persoon die de nieuwe Pirrouet-gevelsteen heeft ontwikkeld die tijdens de productie CO2 opneemt!
 |
| Kleiwinning met baggermachine, Steenbakkerij Meulemans, Lanklaar (Dilsen-Stokkem) (© Jos Leenders) |
