 | |
| Ringoven van Steenfabriek De Werklust in Losser |
In augustus waren we enkele dagen op vakantie in Twente (Nederland) en konden we op bezoek bij Steenfabriek De Werklust in Losser (in de buurt van Enschede). Eindelijk, want we waren in 2014 al eens in de buurt geweest, maar toen waren we daar in het vroege voorjaar en was de prachtige museumsite nog niet geopend.
Unieke steenbakkerij
Deze steenbakkerij is redelijk uniek omdat alles er nog bijligt zoals het bedrijf in 1995 de deuren sloot: de ringoven uit 1928, de 5 droogloodsen, productiehal, smalspoorlijn, kleigroeve met excavator... Op dat moment was deze steenfabriek ook al een beetje levend erfgoed. Er waren in de jaren '90 van vorige eeuw in Nederland nog amper ringovens in bedrijf (op steenkool!) en al helemaal geen steenbakkerijen waar er nog semi-handmatig bakstenen werden gemaakt en natuurlijk gedroogd. Er was dus nog steeds een zogenaamde seizoensproductie waarbij in het zomerseizoen stenen werden geproduceerd en in de winter gebakken. De jaarproductie bedroeg zo'n 1 miljoen stenen. De hele site is sinds 1999 beschermd als Nederlands rijksmonument.
-
In België bestaat er met Steenbakkerij Hove in Ninove nog één analoge situatie, ook daar werkt men nog met een nog ringoven met steenkool gestookt en in seizoensproductie. Ook de jaarlijkse productie is met ongeveer 800 000 bakstenen vergelijkbaar. De vraag is overigens hoe lang Steenbakkerij Hove nog actief kan blijven...
-
Na de sluiting van Steenfabriek De Werklust in 1995 kwam de site in handen van de gemeente Losser die vanaf 2001 investeerde in een (gedeeltelijke) restauratie. Vanaf 2003 was de steenfabriek als museum te bezoeken. De gemeente droeg in 2017 de hele site over aan de Stichting Boei. Deze organisatie is een beetje vergelijkbaar met Herita in Vlaanderen voor wat het beheer en uitbating van monumenten betreft. De klemtoon bij de Stichting Boei ligt vooral op industrieel erfgoed. Ze hanteren verschillende vormen van financiering en laten bedrijven mee investeren in hun patrimonium. De voorbije jaren werd verder gewerkt aan de restauratie en het behoud van ringoven en de 45 meter hoge schouw.
De site van de steenfabriek wordt uitgebaat door Stichting Steenfabriek De Werklust die de site huurt van de stichting Boei. De uitbating gebeurt volledig met vrijwilligers. Dat is niet vanzelfsprekend. Men moet voortdurend nieuwe mensen zoeken en opleiden. De Stichting organiseert met de vrijwilligersgroep nog een aantal nevenactiviteiten om bezoekers aan te trekken en aan de nodige inkomsten te geraken. Zo kunnen er feesten doorgaan, kan men er aan boerengolf doen en is er elk jaar een grote kerstmarkt waarbij de gigantische verzameling kerstmannen één van de attracties is... Wij waren even sprakeloos...
Persoonlijke rondleiding
We kregen een persoonlijke rondleiding van een vriendelijke gids. Het was een erg warme dag en allicht was het er daarom erg rustig. Eerst dronken we nog een glas in de origineel ingerichte onthaalruimte. Een glazen constructie werd over een gedeelte van een droogloods gebouwd waarbij de oorspronkelijke structuur binnen behouden bleef.
Onze gids vertelde over de geschiedenis van het bedrijf, over de bewaarde installaties en machines en vertelde ook de kleine verhalen en leuke anekdotes die je niet in de officiële publicaties terugvindt.
In de omgeving van Losser waren er in de 19de eeuw heel wat veldovens actief. Ook op het terrein van de huidige steenbakkerij werd in 1895 een steenbakkerij met veldoven gestart. Die werd in 1898 overgenomen door een Duits ondernemer Lindebaum (de Duitse grens is vlakbij). Na zijn faillissement konden de gebroeders Osse in 1923 de steenbakkerij kopen. Zij bouwden in 1926 de ringoven. Zoals nogal wat steenbakkers waren het ondernemers die zochten naar nieuwe systemen en technieken, maar later hielden ze erg lang vast aan de eigen (achterhaalde?) manier van werken.
Heel veel later, in 1985 nam ondernemer Damer het bedrijf over. Volgens onze gids was dit de echtgenoot van de huishoudster van de familie Osse en helemaal geen steenbakker. Door onkunde kreeg hij binnen de kortste keren problemen met zijn milieuvergunning en verknoeide hij ook nog eens de ringoven door het gebruik van goedkope steenkool met een veel te hoog zwavelgehalte. Het bedrijf moest uiteindelijk sluiten in 1995.
Complete productie-installatie
Er werden in de fabriek enkel bakstenen gebakken omwille van de specifieke kleisoort die niet geschikt was om pannen te bakken (het gaat om zgn. keileem tijdens de voorlaatste ijstijd, zo'n 130.000 jaar geleden, het Weichselien, verplaatst door het landijs, afkomstig van Eocene zee-afzettingen ten noorden van het gebied). De klei werd eerst met de hand, later met een excavator uit de groeve gehaald en met wagentjes op een smalspoor getrokken door paarden, later door een diesellocomotief, naar de productiehal gebracht.
De aanwezige installatie is nog erg compleet. De machinaal voorbereide klei (met bijmenging van kalk) werd via een strengpers verwerkt en op maat in hompen gesneden. Die werden met zagemeel bestrooid en met de hand in de vormen gegooid zodat het in feite handgevormde stenen waren. Vervolgens werden de stenen (6 per vorm) op planken omgekiept en die gingen via een kabelsysteem naar de droogloodsen waar ze met de hand werden ingezet. Na het drogen gingen de stenen naar de ringoven om gebakken te worden. Dat gebeurde alleen in de herfst en winterperiode. Blijkbaar werd ooit geëxperimenteerd met kunstmatige droging met restwarmte van de ringoven, maar dit systeem bleek niet goed te werken.
De gebakken stenen zagen er ruw uit en kregen de toepasselijke naam Osse-stenen. Ze waren erg geliefd in de streek en er werden blijkbaar hoge prijzen voor betaald.
Het is een unieke site door de combinatie van de bewaarde gebouwen, de machines en de groeve met smalspoor. Hopelijk kan door restauratie het geheel bewaard blijven in een aanvaardbare toestand. Het was duidelijk dat dit een grote uitdaging zal blijven en veel tijd en middelen zal vragen.
En voor de liefhebbers: je kan ook een ritje maken met het smalspoor-treintje tot aan de oude groeve en terug!
 |
| Op de foto met onze vriendelijke gids bij een van de vijf droogloodsen van het bedrijf |
