Franse vioolpannen in Kortessem?

In de reeks 'mooie en bijzondere dakpannen' deze keer een stukje over de 'la tuile violon' of letterlijk de 'vioolpan'. De aanleiding hiervoor was een mailtje van Henk den Hollander, een Nederlandse collega die samen met de stichting KLeiGoed Maas en Waal werkt aan de geschiedenis van de grof keramische industrie in die regio. 

Bovendien vond ik deze pan ook in Limburg, namelijk in Kortessem bij het bedrijfje De Oude Dakpan, het eenmansbedrijf van Peter Quarem dat zich gespecialiseerd heeft in de verkoop van tweedehands dakpannen, ook en vooral uit Frankrijk. Zij hebben een mooie foto van deze bijzondere pannen op hun website.

De eerste mechanische pannen 

'La tuile violon' was één van de eerste Franse pannen die niet met de hand werden geproduceerd. Er wordt algemeen aangenomen dat in het begin van de 19de eeuw verschillende pogingen werden gedaan om 'mechanische' pannen te produceren. Dit wil zeggen pannen die in een mal met een pers werden gemaakt, waarbij die pers hetzij met de hand, hetzij met een (stoom)machine werd aangedreven. Deze pannen waren vormvast en kregen sluitingen aan de zijden. Zo kon men een perfect waterdicht dak bekomen met een zo laag mogelijk gewicht per vierkante meter. De oude handgevormde tegelpannen of holle pannen moesten immers met een grote overlap worden gelegd. 

Rond 1840 ontstonden zo verschillende types mechanische pannen. Er wordt aangenomen dat de gebroeders Gilardoni, Thiébaut-Joseph (1805-1864) en François-Xavier (1807-1893), de eerste waren die er in slaagden om platte pannen met sluitingen te produceren in hun bedrijf in Altkirch in de Elzas. Hun uitvindersbrevet of octrooi voor de 'Rautenfalzziegel' of ruitjespan dateert van 25 maart 1841. Hun model van mechanische pan weegt nog slechts zo'n 40 kg per m² voor ongeveer 14 pannen tegen ongeveer 70 kg per m² voor de traditionele handgevormde pannen waarvan er per vierkante meter ongeveer 50 stuks nodig waren...

Ook in Engeland ontwikkelt men in die jaren de eerste mechanische pannen. De Josson-pan die rond 1846 in Niel in Antwerpen werd gemaakt naar een ontwerp van de Engelsman James Reed en later in Nederland onder de naam Oegstgeester pan bekend stond, was ook één van die eerste types mechanische pannen.

Franse vioolpan

 

De 'tuile violon' was een Frans ontwerp uit diezelfde periode. De naam van de pan komt uiteraard van zijn vorm die lijkt op een viool of een vioolkist. Pannenfabrikant Jean-Sylvestre Robelin produceerde rond 1842 deze pan in zijn bedrijfje in Vyt-les-Belvoir in de regio Bourgogne-Franche-Comté. Zijn eerste octrooi dateert van 1843. In 1846 verkoopt hij zijn ontwerp aan Albert Schlumberger die een verbeterd model van dit type pannen vanaf 1848 produceert in zijn fabriek in Mulhouse in de Elzas.

 

De pannen hadden opstaande randen en een pijlvormige lijst in het midden om het aflopende regenwater te geleiden. Ze werden geplaatst met het smalle rechte deel naar beneden. Er waren ongeveer 40 pannen nodig per vierkante meter met een totaal gewicht van minder dan 50 kg. 

De pannen worden een groot succes en werden veel nagemaakt. Ze werden tot aan de Eerste Wereldoorlog vooral geproduceerd in de Lorraine (Vogezen en Maas), de Champagne (Marne en Aube), en de huidige departementen Côte d'Or en Doubs.

 

Bronnen:

- Musée de la tuile et de la terre cuite de Pargny-sur-Saulx
- Maisons Paysannes du Loiret
- Mombers dakpannengids, Huub Mombers, 2000.